3-cü Bölüm: Canlılardaki İbrətlər - Təəccübləndirici Memarlar

Kitabın əvvəlki səhifələrində, bal arılarının fövqəladə xüsusiyyətlərini araşdırmışdıq. Arı koloniyasının, böyük bir mühəndislik möcüzəsi sayılan şanı necə inşa etdiyini, şanın inşasında çox incə və həssas hesabların istifadə edildiyini görmüş və insanların belə bacarmaqda çətinlik çəkəcəyi əməliyyatların arılar tərəfindən avtomatik olaraq edildiyini təyin etmişdik.

Arılar, mövzunu araşdırarkən də vurğuladığımız kimi, bu fövqəladə çətin işi, insanlardan daha ağıllı olduqlarından deyil, özlərinə elə "vəhy edildiyi" üçün edərlər. Əks halda, minlərlə şüursuz heyvanın, tək bir mərkəzdən idarə tələb edən o cür çətin və mürəkkəb bir əməliyyatı bacarmaları mümkün ola bilməzdi.

Amma təbiətdəki qüsursuz memarlar, yalnız arılar deyil. Sonrakı səhifələrdə, yenə arılarınkı qədər çətin və mürəkkəb "inşaat" işlərini böyük ustalıqla bacaran heyvanlara nəzər salacağıq. Bu heyvanlar da, eynilə arılar kimi özlərinə "vəhy edilən" məlumatı istifadə edərək, yaradılışlarında özlərinə verilən bəzi maraqlı xüsusiyyətlərin köməyiylə memarlıq möcüzələr meydana gətirərlər.

Təbiətdəki qüsursuz memarlardan ağıla ilk gələn qunduzlardır. Bu heyvanlar, yuvalarını durğun bir gölməçənin içində düzəldərlər. Ancaq bu gölməçənin xüsusiyyəti, qunduzların dərə üzərində tikdikləri bir anbar ilə süni olaraq yaradılmış olmasıdır.

Kunduzun yaratılışı, yapacağı inşaat işi için özel tasarımlarla doludur. Hayvanın en önemli aleti, dişleridir. Yaptığı barajı, dişleriyle kemirip-kestiği ağaç dallarıyla inşa eder. (Üstteki resimde kunduzun dişleri ile kemirdiği bir ağaç görülüyor.) Doğal olarak da, dişleri sürekli yıpranır, aşınır, sık sık da kırılır. Eğer bu iş için özel bir sistemle donatılmış olarak yaratılmasaydı, hayvan kısa sürede dişlerini yitirebilir ve aç kalarak ölebilirdi. Ancak, dediğimiz gibi, hayvanın bu problemi, en baştan çözülmüştür. Çünkü ağaçları kemirmek için kullandığı dört tane ön dişi, hayvanın hayatı boyunca sürekli büyür. Acaba dişler nasıl olmuştur da böyle bir özelliğe sahip olmuşlardır? Kunduz, dişlerinin kırıldığını görünce, onları uzatmaya mı karar vermiştir? Yoksa, tesadüfen, ilk barajı yapan kunduzun dişleri uzamaya mı başlamıştır? Açıktır ki, hayvan, böyle bir özellikle yaratılmıştır. Bunun özel bir yaratılış olduğu, arka dişlerin boyunun sabit kalmasından da anlaşılmaktadır. Çünkü eğer hayvanın bütün dişleri sürekli olarak uzasaydı, aşınmayla karşılaşmayan arka dişler, aşırı büyüyecek, hayvanın çenesini zorlayacak, ağzı kullanılmaz hale gelecekti. Ama yalnızca öndeki dört diş uzamaktadır: Yani ağaç kemirirken kullandığı dişler... Kunduzun dişlerinden başka pek çok organı özel olarak yaptığı işe uygun şekilde yaratılmıştır. Su altında çalışırken gözün zarar görmesini engelleyen şeffaf perdeler, burnuna ve kulak içlerine su kaçması engelleyen özel kapakçıklar, su içinde bir balık gibi hareket etmesini sağlayan taraklı arka ayaklar, ayrıca yassı, geniş ve sert bir kuyruk hayvanın yaratılıştan sahip olduğu ayrıcalıklardır. Yukarıdaki resimlerde kunduzların yaptıkları yuva ve yuvayı korumak için kurdukları set görülüyor.

Qunduz, suyun önünü kəsmək və özünə yuva düzəldə biləcəyi durğun bir gölməçə meydana gətirə bilmək üçün anbar tikməyə başlayar. Bunun üçün, ilk olaraq qalın budaqları dərə yatağının içinə itələyər. Ardından daha incə budaqları, daha ağır olanların üzərinə yığar. Amma qarşısına çıxan ən böyük problem axan suyun bu kütləni götürüb aparma təhlükəsidir. Əgər anbar dərə yatağına möhkəm şəkildə birləşə bilməzsə, axan su qısa müddətdə onu korlayacaq. Anbarın su tərəfindən dağıdılmaması üçün ediləcək ən gözəl şey, əvvəl dərə yatağına payalar vurmaq və bu payalar üzərində anbarı tikməkdir. Bu səbəblə, qunduzlar, anbarlarını inşa edərkən əsas daşıyıcı olaraq böyük payalar istifadə edərlər. Amma bu payaları dərə yatağına salmaqla məşğul olmazlar, onların etdiyi paya olaraq istifadə edəcəkləri parçaları daşlarla ağırlaşdıraraq su içinə yatırmaqdır. Qunduzlar, ən son olaraq yığdıqları budaqları, gil və ölü yarpaqlardan hazırladıqları xüsusi bir məhlulla bir-birlərinə yapışdırarlar. Bu məhlul su keçirmədiyi kimi, suyun məhvedici gücünə qarşı da çox dayanıqlıdır.

Qunduzun inşa etdiyi anbar, suyun önünü tam 45 dərəcəlik bir bucaqla kəsər. Yəni heyvan anbarını, budaqları suyun önünə təsadüfi ataraq deyil, tamamilə planlı bir şəkildə tikir. Burada maraqlı olan müasir hidroelektrik stansiyalarının hamısının bu bucaqla tikilməsidir. Qunduzlar, bununla yanaşı, suyun önünü tamamilə kəsmək kimi səhv də etməzlər. Anbarı istədikləri yüksəklikdə su tuta biləcək şəkildə tikər, suyun çoxunun axması üçün xüsusi kanallar buraxarlar.

Termitlərin Göydələnləri

Təbiətdəki memarlar arasında termitlərin yeri mübahisə edilməzdir. Görünüş olaraq qarışqalara çox bənzəyən böcək növü olan termitler, torpaqdan inşa etdikləri görkəmli yuvalarda yaşayarlar. Bu yuvaların yüksəklikləri 6 metrə, genişliyi isə 12 metrə çatar. İşin ən maraqlı tərəfi isə, bu heyvanların kor olmalarıdır.

Yuvanın quruluş vəsaiti işçilərin tüpürcəklərini torpaqla qarışdıraraq etdikləri, sərt və möhkəm bir məhluldur. Termitlərin inşa etmə sənətinin ən fövqəladə xüsusiyyəti isə, koloniyaya nizamlı hava və təəccübləndirəcək bir sabitlikdə istilik və rütubət təmin etməsidir. Torpaqdan hazırladıqları göydələnlərin qalın və sərt divarları, yuvanın iç qisminin çöldəki istidən uzaq tutulmasına yarayar. Havanın dəyişməsi üçün yuvanın daxili divarları boyunca uzanan xüsusi koridorlar edərlər. Digər tərəfdən məsamələr havanı həmişə təmizləyər.

Orta boydakı bir yuvanın sakinlərinin ehtiyac duyduğu oksigen üçün, hər gün 1500 lt hava lazımdır. Əgər bu hava birbaşa içəri alınsa, yuvada yaranan istilik termitlər üçün son dərəcə təhlükəli ölçülərə çıxacaq. Ancaq termitler başlarına gələcəyini bilirmişcəsinə bunun tədbirini almışlar.

Həddindən artıq istiləşməyə qarşı yuvanın altında rütubətli zirzəmilər düzəldərlər. Böyük Səhrada yaşayan növlər isə torpağın 40 metrə qədər dərinliyində su xətti qazıb, yuxarıdakı yuvaya suyun buxarlaşaraq çatmasını təmin edər. Göydələnin qalın divarları isə içəridəki rütubətin qorunmasına köməkçi olar.

İstilik idarəsi də rütubət kimi böyük həssaslıqla edilər. Xaricdəki hava, yuvanın səthində hazırlanmış incə kanallardan keçərək rütubətli zirzəmilərə girər və buradan yuvanın ən üstündəki deşiyə uzanar; orada hava, böcəklərin bədənləriylə təmas edib istilənərək yüksələr. Beləcə, sadə bir fizika qanunu yoluyla, koloniya işçilərinin davamlı olaraq nəzarət etdiyi hava dövranı sistemi təmin edilmiş olar.

Ayrıca, yuva xaricində, su basqınlarına qarşı meyilli bir dam və novlar gözə dəyər. Görmə qabiliyyətindən məhrum, bir kub milimetrdən belə kiçik bir beyinə sahib olan bu canlılar, bu qədər mürəkkəb inşaatı necə bacarırlar?

Termitlərin etdiyi bu iş, açıqdır ki, heyvanlar arasındakı kollektiv işin nəticəsidir. Çünki "heyvanlar bir-birlərindən ayrı tunellər qazırlar və bunlar təsadüfən bir-birinə uyğun çıxır" demək yalnız boş sözdür. Amma bu nöqtədə belə bir sualla qarşılaşırıq: Heyvanlar bu mürəkkəb işi edərkən bir-birləriylə necə uyğun işləyə bilirlər? Bu cür bir inşaat insanlar tərəfindən edildiyində, inşaatın bir memar tərəfindən əvvəldən çəkildiyini, sonra planlarının işçilərə paylandığını və bütün inşaatın bir tikintidə təşkil edildiyini bilirik. Amma aralarında bu cür ünsiyyət olmayan, üstəlik, kor olan termitlər, necə belə nəhəng inşaatı uyğunlaşma içində bacarmışlar?

Boyları birkaç santimi geçmeyen termitler hiçbir araç-gereç kullanmadan yüksekliği 4.5 metreye ulaşan gökdelenler yapabiliyorlar. Bu görkemli yuva, içinde yaşayan ve sayıları bir milyonu aşan termit kolonisini düşmanlarından ve dışarıdaki elverişsiz yaşam koşullarından mükemmel bir biçimde koruyor.

Mövzuyla əlaqədar edilmiş olan bir təcrübə, yuxarıda soruşduğumuz suala cavab tapılmasını asanlaşdırmışdır.

Təcrübədə, inşasına başlanan bir termit evi, daha ilk mərhələdə ikiyə ayrılmışdır. İnşaat boyunca iki qrup termitin bir-birləriylə təmaslarına maneə törədilmişdir. Nəticə olduqca təəccüblüdür. Ortaya iki ayrı yuva deyil, bir yuvanın iki parçası çıxmışdır. Parçalar bir yerə gətirildiyində, düzəldilən bütün kanal və yolların bir-birini tutduğu görülmüşdür.

Bu hadisə necə açıqlana bilər? Əvvəlcə, termit evinin, tam olaraq inşası haqqında lazım olan məlumatın bütün termitlərdə olmadığı açıqdır. Fərd olaraq bir termit daxil edildiyi müddətin ancaq bir qismini belə bilər. Bu səbəblə, bütün məlumatların qorunduğu yerin termitlər birliyi olduğu nəticəsinə gələ bilərik. Bu vəziyyətdə biz məlumatdan, daha doğrusu böyük məlumatdan bəhs edə bilərik. Belə bir məlumat ancaq eyni növə aid fərdlər birliyi olduğu halda var olar. Qaldı ki, bu nümunə tək deyil. Məsələn, çəyirtkələr, toplu şəkildə uçduqları zaman əksərən təyin olunmuş bir istiqamətə uçarlar. İndi bu birlikdən bir çəyirtkəni ayırıb bağlı bir qutuya qoysaq, hərəkət istiqamətini o anda itirər və çaxnaşma içində hər tərəfə uçmağa çalışar. Əgər bu qutunu uçan sürünün ortasına qoysaq qutunun içindəki çəyirtkə birdən-birə doğru olan istiqaməti tapar və indi ancaq bir istiqamətə, yəni sürünün uçduğu istiqamətə sürətlə uçmağa başlayar!

Qısacası, fərdi orqanizmlərin toplu olaraq meydana gətirdikləri əsərlərə və təşkilata aid məlumat, ancaq birlik səviyyəsində ortaya çıxar. Fərdlərdə ayrı-ayrı mövcud deyil. Bir başqa sözlə, termit və arı kimi kollektiv "inşaat"lar edən heyvanlar, fərdi olaraq nə etdiklərinin fərqində deyildirlər. Ancaq hamısının kənarında, hamısına nəzarət edən və hamısının etdiyi işi bir yerə gətirərək mükəmməl nəticəni var edən bir başqa ağıl vardır.

Quranda bal istehsalının arılara "vəhy edildiyi"ni əvvəlki səhifələrdə araşdırmışdıq. Eyni şey termitlər və digər bütün heyvanlar üçün də keçərlidir.

Şübhəsiz, bu mükəmməl əməliyyatlar, heyvanlara "öyrədilmiş" və heyvanlar bu işi edəcək şəkildə proqramlaşdırılmışlar. Çünki etdikləri inanılmaz inşaatı, insanlar ancaq illərcə memarlıq təhsili gördükdən sonra və bir çox texniki alət istifadə edərək reallaşdıra bilərlər. İnsan kimi ağıl və şüur sahibi olmayan bu canlıların, bu işi edəcək şəkildə xüsusi olaraq yaradıldıqları və beləcə özlərini Yaradanın sonsuz məlumat və gücünü göstərməyə vasitə olduqları açıq-aşkar ortadadır.

Etdikləri böyük memarlıq möcüzələrinin nəticəsində, təriflənməyə və heyran olunmağa layiq olan, şübhəsiz bu kiçik varlıqlar deyil, onları bu qabiliyyətlə var edib-yaradan Allahdır.

GÖKDELEN İÇİNDE TARIM Bazı termitler, gökdelenin içinde yaptıkları bahçelerde, beslenmek amacıyla mantar yetiştirirler. Ancak, bu mantarlar, normal yaşamsal faaliyetleri sonucu, termitlerin sağladığı sıcaklık dengesini bozacak şekilde ısı yayarlar. Bu aşırı ısı artışını termitlerin mutlaka dengelemeleri gerekmektedir. Termitler, hem kendilerinin meydana getirdiği ısıyı, hem de yuva içindeki bahçedeki mantarların metabolizmalarından açığa çıkan ısıyı uzaklaştırmak için ilginç yollara başvururlar. Oluşan sıcaklık yuvadaki ana kuleye (bacaya) doğru yükselir. Hava dolaşarak duvarlara yakın küçük kanallar boyunca yan bacalara geçer. Burada oksijen içeri alınıp, kendilerinin ve mantarların çıkardığı karbondioksit geri verilir. Bundan dolayı bir termit yuvası bütün koloni için dev bir ciğer gibi çalışır. Hava kılcal kanal sistemi boyunca ilerledikçe serinler. Sonuçta; devamlı serin ve oksijence zengin hava, dakikada yaklaşık 12 cm kadar hızla içeri girer ve böylece içerdeki sıcaklık devamlı olarak 30 derecede sabit kalır. Resimde termitlerin mantar bahçesi görülüyor.

Dokumacı Karıncalar

Dokumacı karıncalar Afrika'nın yağışlı ormanlarında yaşarlar. Bu karıncaların özelliği yuvalarını diğer hemcinsleri gibi toprak altında değil de ağaçların tepelerinde yaprakları kullanarak yapmalarıdır.

Dokumacı karıncalar Afrika'nın yağışlı ormanlarında yaşarlar. Bu karıncaların özelliği yuvalarını diğer hemcinsleri gibi toprak altında değil de ağaçların tepelerinde yaprakları kullanarak yapmalarıdır.

Karıncalar ilk aşamada yerleşmeyi planladıkları ağaç üzerine dağılırlar. (üstte solda) Ağacın yuva yapacakları bölgesini tespit ettikten sonra süratle işe koyulurlar. Kullanacakları yaprakları kenarlarından bükerler. Yaprakları biraraya getirmek için, birbirlerine kenetlenerek asma köprüler oluştururlar (üstte sağda ve altta). Zincirin en başındaki, yaprağı ucundan yakalar ve kendine kenetlenen ikinci karıncaya uzatır. Bu nakil işlemi, yaprak ucunun en son karıncaya ulaşmasına ve iki yaprağın üst üste gelmesine kadar sürer.

Dışarıdan gelecek saldırılar da göz önüne alınarak yapılan yuva bazen üç ağaca yayılacak kadar büyük olur. Yuva her türlü ihtiyaca cevap verebilecek şekilde hazırlanmıştır. Özel çocuk odalarından, gözetleme kulelerine kadar birçok bölüm vardır.

Göklerde ve yerde ne varsa tümü Allah'ındır. Allah, herşeyi kuşatandır. (Nisa Suresi, 126)

Larvadan Dikiş Makinesi Olur Mu? Birkaç karınca ayak ve ağızlarıyla yaprakların kenarlarını tutarken diğerleri de kuluçka yuvasından yarı gelişmiş larvalar getirir. Larvalar ağız salgılarıyla birlikte mekik vazifesi görecektir. Yetişkin karıncalar larvaları yaprak kenarlarına bastırınca larvaların ağ salgı bezleri çalışmaya başlar. Karıncalar yapraklar birbirine sımsıkı tutununcaya kadar larvaları bir dikiş iğnesi gibi ileri getirip götürürler.