1-ci Bölüm: Quranda Diqqət Çəkilən Dörd Heyvan - Bal Arısı

Arıların çıxardığı bal dediyimiz maddənin insan bədəni üçün nə cür əhəmiyyətli bir qida maddəsi olduğunu artıq demək olar ki, hər kəs bilir. Lakin bu qiymətli qida maddəsini çıxaran arının fövqəladə xüsusiyyətləri çox az adam tərəfindən bilinir.

Arıların qida qaynağı bilindiyi kimi çiçək tozlarıdır. Ancaq qış aylarında çiçək tozu tapmaları mümkün deyil. Bu səbəblə, yığdıqları çiçək tozlarını bədənlərindəki xüsusi ifrazatlarla birləşdirərək, yeni bir qida maddəsini, yəni balı çıxarar və bunu qış üçün saxlayarlar.

"Rəbbin bal arısına belə vəhy etdi: “Dağlarda, ağaclarda və insanların düzəltdikləri çardaqlarda özünə pətəklər hör. Sonra bütün meyvələrdən ye və Rəbbinin səndən ötrü asanlaşdırdığı yollarla get”. O arıların qarınlarından tərkibində insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli bal çıxır. Həqiqətən, bunda düşünən adamlar üçün dəlillər vardır." (Nəhl surəsi 68-69)

Burada diqqət çəkən nöqtə, arıların, ehtiyaclarından daha çox bal hazırlamalarıdır. Təbii ki, ağıla gələn ilk sual, arı üçün lazımsız zaman və enerji itkisi kimi görünən bu "həddindən artıq istehsal" dan nə üçün vaz keçilə bilmədiyidir. Sualın cavabı isə Allahın Quranda bildirdiyi "vəhy" də gizlidir.

Arılar, yaradılışları səbəbilə yalnız özlərinə deyil, insanlara da bal hazırlayırlar. Yer üzündəki bir çox canlı kimi arılar da insanların xidmətinə təqdim edilmişlər. Eynilə hər gün özünə çox faydası olmamasına baxmayaraq, ən az bir yumurta verən toyuq və ya balasının ehtiyacından daha çox süd verən inək kimi...

San Içindəki Mükəmməl Təşkilat

Arıların şan içi həyatları və bal istehsalları da son dərəcə heyranlıq oyandırıcı təfərrüatlar ehtiva edər. Biz, çox təfərrüata girmədən, arıların "ictimai həyat" larının əsas xüsusiyyətləriylə tanış olaq. Arıların şanda etməli olduqları çox sayda "iş" vardır və mükəmməl bir təşkilatla bu işlərin öhdəsindən gəlirlər.

Rütubətin Nizamlanması və Ventilyasiya: Bala əhəmiyyətli dərəcədə qoruyucu xüsusiyyət qazandıran şan içindəki rütubət nisbəti daim müəyyən bir sərhəddə olmalıdır. Şanın içindəki rütubətin normadan az və ya çox olması vəziyyətində bal, həm qidalandırıcı, həm də qoruyucu xüsusiyyətini itirəcək, yəni məhv olacaq. Eyni şəkildə, şanın istiliyi də 10 ay müddətində tam 320C olmaq məcburiyyətindədir. Şandakı istilik və rütubətin davamlı olaraq lazımlı sərhədlərdə saxlanması üçün xüsusi bir "ventilyator qrupu" vəzifələndirilmişdir.

İsti bir gündə arıların şanlarını havalandırdıqları asan şəkildə görülə bilər. Şanın girişi arılarla dolar; yerin taxtasına sanki yapışar və qanadlarıyla şanı yelpiklərlər. Standart şanda hava, bir tərəfdən girib o biri tərəfdən çıxması üçün məcbur edilər. Şanın içindəki əlavə yelpikləyənlər də havanı dörd bir tərəfə yayarlar.

Şan içi ventilyasiya sisteminin bir başqa faydası da, şanı tüstüdən və havadakı çirklilikdən qorumaqdır.

"Yaratdıqlarımızı öz istifadələrinə verdik ki, bəzilərindən minik kimi yararlansınlar və bəzilərini də yesinlər. Bunlarda onlar üçün başqa mənfəətlər və içiləcək süd də vardır. Yenə də şükür etməyəcəklərmi? (Ya sin surəsi, 72-73)

Sağlamlıq Sistemi: Arıların balın xüsusiyyətinin pozulmaması üçün göstərdikləri səy yalnız istilik və rütubət nizamı ilə məhdud deyil. Şanda, bakteriya törəməsinə səbəb olan bütün hadisələri nəzarət altında saxlamaq üçün mükəmməl bir sağlamlıq sistemi fəaliyyət göstərər. Bu sistem ilk olaraq bakteriya istehsalı ehtimalı olan maddələrin aradan qaldırılmasını hədəfləyər. Sağlamlıq sisteminin əsas prinsipi xarici maddələrin şana girməsinə maneə törətməkdir. Bu səbəblə, şanın girişində daim iki növbətçi saxlanılar. Bu tədbirə baxmayaraq, içəri yad bir böcək ya da cisim girmişsə, bunun ən qısa zamanda şandan uzaqlaşdırılması üçün arılar səfərbər olarlar və bunu dərhal çölə atarlar.

Şanın xaricinə atıla bilməyən böyüklükdəki xarici cisimlər üçün isə başqa bir təhlükəsizlik mexanizmi dövrəyə girər: Arılar bu xarici cisimləri "mumiyalar" lar. Arılar belə hallar üçün "propolis (arı qatranı)" adı verilən bir maddə isehsal edər və bununla mumiyalama əməliyyatını reallaşdırarlar. Şam, qovaq, akasiya kimi ağaclardan yığdıqları qatranlara bəzi xüsusi ifrazatlar əlavə edərək istehsal edilən arı qatranı şan içindəki çatlaqların yamanmasında da istifadə edilər. Arılar tərəfindən çatlaq üzərinə sürtülən qatran hava ilə təmasa keçdiyində quruyaraq sərt bir səth meydana gətirər, beləcə hər cür xarici təsirləri əngəlləyər. Arılar bir çox işlərində bu maddəni istifadə edərlər.

Bu nöqtədə ağıla bir çox sual gələcəkdir. Propolisin xüsusiyyəti, içində bakteriya saxlamamasıdır. Bu da propolisi mumiyalama işi üçün ideal bir maddə halına gətirər. Arılar bu maddənin mumiyalama üçün ideal bir maddə olduğunu haradan bilirlər? Müəyyən səviyyədə kimya elmi ilə, laboratoriyalarda və texnologiya istifadə edilərək istehsal edilən bir maddəni arılar necə istehsal edirlər? Bir böcək öldüyündə bakteriya törədəcəyini və bunun mumiyalama əməliyyatı ilə qarşısının alına biləcəyini necə bilirlər?

Arının bu mövzu haqqında nə bir məlumatının, nə də bədənində laboratoriyası olmadığı açıqdır. Arı yalnız 1-2 cm.-lik bir böcəkdir və yalnız Allahın özünə ilham etdiyi şəkildə davranır.

Ən Az Vəsait Ilə Ən Çox Bal Toplama

Bal arıları kiçik bal mumu parçalarına şəkil verərək, 30.000 arının yaşaya biləcəyi və birlikdə işləyə biləcəyi şanlar inşa edə bilərlər.

Şan, hər bir üzündə yüzlərlə kiçik pətək gözü olan bal mumu divarlı pətəklərdən meydana gələr. Bütün pətək gözləri tamamilə eyni böyüklükdədir. Bu mühəndislik möcüzəsi, minlərlə arının birlikdə fəaliyyəti ilə hazırlanar. Arılar, bu gözləri qida yığmaq və gənc arıların baxımı üçün istifadə edərlər.

Bal arıları, pətək gözlərini milyonlarla ildir (100 milyon il əvvələ aid arı fosili (daşlaşmış qalıntı) tapılmışdır) altıbucaqlı şəklində inşa edərlər. Görəsən, niyə səkkizbucaqlı və ya beşbucaqlı kimi həndəsi fiqurlar deyil də, xüsusilə altıbucaqlı seçilmişdir? Bu sualın cavabını riyaziyyatçılar verir: Vahid sahənin maksimum istifadəsi üçün ən uyğun həndəsi şəkil altıbucaqlıdır. Pətəklər altıbucaqlı əvəzinə başqa bir şəkildə inşa edilsəydi, istifadə edilməyən bölgələr ortaya çıxacaq, beləcə daha az bal yığıla biləcək və şandan daha az sayda arı faydalana biləcəkdi.

Dərinlikləri eyni olduğu müddətcə üçbucaq və dördbucaqlı hüceyrələrdə də altıbucaqlı hüceyrələrdəki qədər bal yığıla bilərdi. Ancaq bu fiqurlardan çevrəsi ən qısa olan altıbucaqlıdır. Eyni həcmə sahib olmasına baxmayaraq, altıbucaqlı hüceyrələr üçün istifadə edilən vəsait üçbucaq və ya dördbucaqlı üçün istifadə ediləndən daha azdır.

Bu vəziyyətdə bu nəticəyə gəlinər: Altıbucaqlı pətək gözü, ən çox miqdarda bal yığarkən, inşası üçün ən az bal mumu tələb edən şəkildir. Mürəkkəb həndəsə əməliyyatları ilə ortaya çıxan bu nəticə, əlbəttə arılar tərəfindən hesablanmış deyil. Bu kiçik heyvanlar, altıbucaqlını, yaradılışlarına uyğun olaraq, yalnız özlərinə öyrədildiyi, bir başqa sözlə "vəhy edildiyi" üçün istifadə edirlər.

Arıların altı bucaqlı pətək gözləri hər istiqamətdən rahat dizayndır. Pətək gözlər bir-birinə uyğun və divarları ortaqdır. Bu, yenə ən az bal mumuyla ən çox qida yığmanı təmin edər. Pətək gözlərinin divarları olduqca incə olmalarına baxmayaraq öz ağırlıqlıqlarının bir neçə qatını daşıya biləcək gücdədirlər.

Arılar pətək gözlərin yan səthləri ilə yanaşı, dib tərəflərini də edərkən ən çox qənaət prinsipini nəzərlərində saxlayarlar.

Pətəklər, arxa-arxaya vermiş iki sıralı bir dilim şəklində hazırlanar. Bu vəziyyətdə iki pətək gözünün birləşmə nöqtələri problemi yaranacaq. Bu problem, pətək gözünün döşəmələrinin, üç kvardratı birləşdirərək inşa edilməsiylə həll edilmişdir. Pətəyin bir üzündə üç pətək gözü hazırlanması, döşəmənin o biri üzündəki bir pətək gözü döşəməsinin hazır edilmiş olması deməkdir.

Döşəmə kvadrat şəklindəki bal mumu təbəqələrindən meydana gəldiyindən, bu üsulla edilən pətək gözlərin dibində aşağıya doğru bir dərinləşmə görülər. Bu pətək gözünün həcminin və buna görə də yığılacaq balın miqdarının artması deməkdir.

Pətək Gözlərinin Digər Xüsusiyyətləri

Bal arılarının pətək inşası əsnasında diqqət yetirdikləri bir başqa xüsusiyyət, gözlərin meyilliyidir. Pətək gözləri hər iki yana doğru 13 dərəcə yüksəldilərək yerə tam paralel olmaları əngəllənər. Beləcə bal, ağız qismindən axıb getməz.

İşçi bal arıları işləyərkən bir-birlərinə halqalar şəklində asılaraq salxım formasında toplanarlar. Bundakı məqsəd, bal mumu istehsalı üçün lazım olan 350C-lik istiliyin təmin edilə bilməsidir. Arılar qarınlarındakı torbacıqlardan şəffaf bir maye çıxararlar. Bu maye, çölə sızar və ağ incə bal mumu təbəqələrini sərtləşdirər. Arılar da bal mumunu ayaqlarındakı kiçik qarmaqlarla toplayarlar. Daha sonra bal mumunu ağızlarına qoyar, ağızlarında yumşalana qədər işləyərlər və pətəklərdə onu şəkilləndirərlər. Bir çox arı birlikdə hərəkət edərək, bal mumunun yumşaq və işlənə bilən halda qalması üçün iş yerinin tam istənilən istilikdə olmasını təmin edər.

Pətəyin inşasında çox maraqlı bir nöqtə daha vardır: Pətəyin inşa edilməsinə şanın üst qismindən başlanar və eyni anda iki-üç silsilə aşağıya doğru hörülər. Bir pətək dilimi hər iki yana doğru genişləyərkən, əvvəl ehtiva etdiyi iki sıranın döşəmələri birləşər. Bu iş çox uyğun və nizamlı bir şəkildə reallaşar. Belə ki, pətəyin fərqli iki ya da üç parçadan meydana gətirildiyini fərq etmək mümkün deyil. Eyni anlarda dəyişik uclardan edilən pətək dilimləri o qədər düzgündür ki, yüzlərlə bucaq ehtiva etməsinə baxmayaraq, birdəfəlik edilən quruluş təəssüratı verər.

Bunun meydana gələ bilməsi üçün, arıların başlanğıc və birləşmə nöqtələri arasındakı uzaqlıqları əvvəlcədən hesablayıb, gözlərin ölçülərini ona görə planlamaları lazımdır. Minlərlə arının bu qədər həssas bir hesabı düzgün bilməsi elm adamlarını heyrətlər içində buraxır.

İnsanların belə altından qalxa bilməyəcəyi bu işi arıların təşkil edə biləcəklərini düşünmənin ağıllı olmadığı ortadadır. O qədər incə bir hesab və təfərrüatlı bir təşkilat vardır ki, bunu öz-özlərinə bacarmaları mümkün deyil. Elə isə arılar bunu necə bacarırlar? Təkamül tərəfdarlarının bu mövzuda söyləyəcəkləri tək şey, hadisənin "instinkt" sayəsində bacarıldığıdır. Amma bu instinkt deyilən, necə bir şeydir ki, eyni anda minlərlə arıya xitab edir və onların kollektiv bir iş etmələrini təmin edir? Çünki arıların hər birinin öz "instinktləri" ilə belə bir işə istiqamətləndirilmələri mükün deyil; etdikləri işin bir-biriylə uyğun olması da lazımdır. Bu səbəblə, eyni mərkəzdən gələn bir "instinkt" ilə istiqamətləndirilməlidirlər. Fərqli nöqtələrdən şanı inşa etməyə başlayan, ən sonunda da heç bir açıqlıq qalmadan və bütün altıbucaqlılar bərabər olacaq şəkildə inşa etdiklərini birləşdirən arılar, heç şübhəsiz ki, eyni mərkəzdən "instinkt" mesajları almalıdırlar! ...

Sizin yaradılışınızda və Allahın yer üzünə yaydığı canlılarda qəti iman gətirmiş insanlar üçün neçə-neçə dəlillər vardır. (Casiyə surəsi, 4)

Etdiyimiz şərhdə istifadə etdiyimiz "instinkt" sözü əslində Allahın Yusif surəsinin 40-cı ayəsində "Sizin Allahdan başqa ibadət etdikləriniz, Allahın özləri haqqında heç bir dəlil nazil etmədiyi, sizin və atalarınızın ad olaraq adlandırdıqlarınızdan başqası deyil." hökmüylə xəbər verdiyi adlardan başqa bir şey deyildir. Belə açıq-aşkar həqiqətləri ört-basdır edə bilmək narahatlığıyla "quru adlar" üzərində israr etmənin bir faydası yoxdur. Arılar, topluca tək bir yerdən istiqamətləndirilir və bu şəkildə əsla öz başlarına edə bilməyəcəkləri işləri bacarırlar. Onları buna yönəldən də adı qoyulmuş, lakin heç bir tərifi olmayan instinktlər deyil, Nəhl surəsində Allahın bildirdiyi üzrə, "vəhy" dir. Bu kiçik heyvanlar, özlərini müəyyən bir vəzifə üçün yaratmış olan Allahın, özlərinə verdiyi "proqram" ı tətbiq etməkdən başqa bir şey etmirlər.

Istiqamətlərini Necə Təyin Edirlər?

Arılar çox vaxt yemək tapa bilmək üçün uzaqlara gedərək geniş sahələri axtarmaq məcburiyyətində qalarlar. Şanlarının 800 m. kənarına qədər uzanan bir sahə içərisində, çöl çiçəklərindən bal nektarı və çiçək tozu toplayarlar. Çiçəkləri tapan arı, bunların yerini xəbər vermək üçün şanına dönər. Ancaq bu arı, şandakı yoldaşlarına çiçəklərin yerini necə izah edəcək?

Rəqs yoluyla!... Şana dönən arı müxtəlif rəqslər etməyə başlayar. Bu rəqs, digər arıların, çiçəklərin yerini tapa bilmələri üçün istifadə edilən bir izahat yoludur. Arının etdiyi təkrarlanan rəqs, digər arılara hədəfə çatmaq üçün lazım olan istiqamət, məsafə kimi bütün məlumatları əskiksiz olaraq verər.

Rəqs, arının davamlı olaraq çəkdiyi "8" şəklindən ibarətdir. Arı, səkkizin ortasını, quyruq qismini titrədərək ziq-zaqlar halında çəkər. Ziq-zaqlı yolun Günəş-şan arasındakı istiqamətlə etdiyi bucaq, çiçək qaynağının tam istiqamətini verər.

Qaynağın istiqamətini bilmək də tək başına bir işə yaramaz. İşçi arılar bal nektarı yığa bilmək üçün, nə qədər uzağa getmələri lazım olduğunu da "bilməli"dirlər. Şana dönən arı, digər arılara, yenə müəyyən bədən hərəkətləriylə çiçək tozcuqlarının olduğu uzaqlığı "izah edər". Bunu gövdəsinin alt qismini yelləyib ani hava axınları meydana gətirərək ifadə edər. Digər arılar da antenaları ilə bu axınları qəbul edərək gedəcəkləri qida qaynağının uzaqlığını təsbit edərlər. Məsələn, 250 metr uzaqlıqdakı yeri "təsvir etmək" üçün yarım dəqiqəlik bir müddət içində bədəninin alt qismini 5 dəfə yelləyər. Beləcə, ifadə edilən bucaq və uzaqlıqla hədəfin yeri qəti olaraq ifadə edilmiş olar.

Amma qaynağa gediş-gəliş müddəti uzun sürən uçuşlarda, arını yeni bir problem gözləyər:

Qida qaynağını yalnız Günəşə görə təsvir etmə qabiliyyətinə sahib olan arı, şana dönənə qədər, günəş hər 4 dəqiqədə bir 1 dərəcə yer dəyişdirər. Buna görə arının, yolda keçirdiyi hər 4 dəqiqə üçün yoldaşlarına verdiyi istiqamətdə bir dərəcə səhv etməsi lazım olarkən belə bir problem heç yaşamaz. Çünki gözü yüzlərlə kiçik altıbucaqlı lupadan meydana gələr. Hər lupa eynilə bir teleskopda olduğu kimi çox dar bir sahəni görər. Günün müəyyən bir anında Günəşə doğru baxan bir arı, uçarkən davamlı olaraq yerini tapa bilər. Ayrıca, arının bu hesabı, zamana görə Günəş işığının dəyişməsindən faydalanaraq etdiyi təxmin edilir. Nəticədə arı, günəş irəlilədikcə şanda verəcəyi istiqamətdə düzəliş edərək hədəfin istiqamətini səhv olmadan təyin edər.

Çiçək Işarələmə Üsulu

Bal arıları, bir çiçəyin nektarının daha əvvəl başqa arılar tərəfindən toplandığını qonar-qonmaz anlayar və dərhal çiçəyi tərk edərlər. Bunun sayəsində həm vaxt, həm də enerji itkisindən xilas olarlar. Bəs, arı çiçək üzərində araşdırma etmədən nektarın bitdiyini haradan bilir?

Çünki çiçəkdən faydalanan və nektarı istehlak edən yoldaşları o çiçəyi, xüsusi qoxulu bir damla buraxaraq işarələyərlər. Onlardan sonra gələn hər hansı bir arı çiçəyə qonar-qonmaz əvvəlcədən buraxılan qoxunu alar və çiçəyin işə yaramaz olduğunu anlayaraq dərhal başqa bir çiçəyə yönələrlər. Bu şəkildə birdən çox arının eyni çiçəklə zaman itirmələri əngəllənmiş olar.

Bal Möcüzəsi

Allahın kiçik bir heyvan kanalıyla insanlara təqdim etdiyi balın nə cür əhəmiyyətli bir qida qaynağı olduğunu bilirsinizmi?

Bal, fruktoza və qlükoza kimi şəkərlərlə yanaşı, maqnezium, kalium, kalsium, natrium xlor, kükürd, dəmir və fosfor kimi minerallara malikdir. Nektar və tozcuq qaynaqlarının xüsusiyyətlərinə görə dəyişməklə yanaşı, balda B1, B2, C, B6, B5 və B3 vitaminləri vardır. Həmçinin mis, yod, dəmir və sink də az miqdarlarda olur. Balın tərkibində bunlardan əlavə bəzi hormonlar da vardır.

Bal, Quran ayəsində xəbər verildiyi kimi, "insanlara şəfa" vermə xüsusiyyəti daşıyır. 20-26 sentyabr 1993-cü ildə Çində edilən Dünya Arıçılıq Konqresində elm adamlarının bal haqqındakı şərhləri də bunu təsdiqləyir:

Konqresdə, arı məhsulları ilə müalicə mövzusu üstünlük təşkil etdi. Xüsusilə ABŞ-lı elm adamları bal, arı südü, tozcuq və arı qatranının (propolis) bir çox xəstəliyi müalicə etdiyini bildirdilər. Rumıniyalı bir həkim balı katarakta xəstələri üzərində sınadığını və 2094 xəstədən 2002-sinin (95%) bal sayəsində tam olaraq yaxşılaşdığını açıqladı. Polşalı həkimlər isə arı qatranının hemoroid, dəri xəstəlikləri, qadın xəstəlikləri kimi bir çox xəstəliyə yaxşı gəldiyini təsbit etdiklərini bildirdilər. (Hürriyet Gazetesi, 19 oktyabr 1993)

"Yeddi göyü təbəqələr şəklində quran Odur. Sən Mərhəmətli Allahın yaratdığında qətiyyən bir uyuşmazlıq tapmazsan. Bir başını qaldırıb göyə diqqət yetir, heç onda bir çat görürsənmi?" Sonra göz gəzdirib təkrar bax. Göz zəlil və yorğun halda özünə tərəf dönəcəkdir. (Mulk surəsi, 3-4)

Elmdə ən ön sıraları alan ölkələrdə arıçılıq və arı məhsulları artıq başlı-başına bir araşdırma sahəsi vəziyyətindədir. Balın digər faydaları isə belə sıralana bilər:

Asan şəkildə həzm edilər: İçindəki şəkərlərin bir başqa cins şəkərə (fruktozanın qlükozaya) çevrilə bilmə xüsusiyyəti sayəsində bal, yüksək miqdarda turşu ehtiva etməsinə baxmayaraq ən həssas mədələr tərəfindən belə asanlıqla həzm edilər. Eyni zamanda bağırsaqların və böyrəklərin daha yaxşı işləməsinə köməkçi olar.

Sürətlə qana qarışar: Bal ilıq suyla qarışdırıldığında 7 dəqiqə içində qana qarışar. Ehtiva etdiyi sərbəst şəkərlərdən ötrü beynin fəaliyyəti asanlaşar.

Qanın yaranmasına kömək olar: Bal, qanın yaranması üçün bədənin ehtiyac duyduğu enerjinin əhəmiyyətli bir hissəsini qarşılayar. Ayrıca, qanın təmizlənməsinə də köməkçi olar. Qan dövranını həm təşkil edici, həm də asanlaşdırıcı istiqamətdə təsiri vardır. Damar sərtliyinə qarşı əhəmiyyətli bir qoruyucudur.

İçində bakteriya sığına bilməz: Balın bakteriya sığınmasına imkan verməyən xüsusiyyəti "öldürücü təsir" olaraq adlandırılar. Edilən təcrübələr sulandırılmış balın bakteriya öldürücü xüsusiyyətinin saf bala görə iki qat artdığını göstərmişdir. İşin maraqlı tərəfi isə, arı koloniyasına yeni daxil olacaq tırtılların, özlərinə baxmaqla vəzifəli arılar tərəfindən -sulandırılmış balın bu xüsusiyyətini bilirmişcəsinə- sulandırılmış balla bəslənməsidir.

Arı südü: Arı südü, şandakı işçi arıların çıxardığı bir maddədir. Çox bəsləyici olan arı südündə şəkər, zülal, yağ və bir çox vitamin olur. Bədənin qüvvətsiz düşdüyü vəziyyətlərdə və toxuma yaşlanmalarından irəli gələn nasazlıqlarda istifadə edilər.

Arıların ehtiyaclarından çox çıxardıqları balı, insanlar üçün və insanlara uyğun olaraq etdikləri açıqdır. Bu inanılmaz vəzifəni "öz başlarına" edə bilməyəcəkləri də ...