Dövlət Nədir?

Dövlət ortaq həyat və mədəniyyəti paylaşan bir cəmiyyətdə bu cəmiyyəti nizamlama, bu cəmiyyətə təhlükəsizlik, rifah və hüzur təmin etmə məqsədini daşıyan və bu məqsədə yönələn qanun çıxarma, bu qanunları tətbiq etmə, mühakimə etmə, cəzalandırma kimi güclərə sahib olan quruluşdur.

Dövlət tarixin məlum olan ən qədim cəmiyyətlərindən indiyə kimi həmişə var olmuşdur. Marksistlər ortaya atdıqları xəyali "mədəni təkamül" ssenarisi daxilində dövlətin sonradan ortaya çıxan bir mexanizm olduğunu iddia edirlər. İlk cəmiyyətlərdə dövlət və ya bənzəri bir nüfuzun olmadığını, "kommunal" həyat tərzinin mövcudluğunu qarşıya qoyurlar. Halbuki heç bir tarixi və ya arxeoloji tapıntı bu iddianı təsdiqləmir. Əksinə, haqqında məlumatımız olan ən qədim mədəniyyətlərin hamısında güclü dövlət mexanizmlərin mövcudluğu ortaya çıxmışdır. Buna görə, dövlət quruluşunun insanlıq tarixi ilə yaşıd olduğunu söyləmək mümkündür.

Bu, əslində insanın yaradılışının təbii nəticəsidir. İnsan yaradılışının bir gərəyi olaraq "doğru" və "səhv" anlayışlarına malikdir. Doğrunu öyrənmək və bu doğruya uyğun bir nizam içində yaşamaq istər. Səhvi tətbiq edənlərin isə dayandırılmasını, onlara mane olmağı arzu edər. Budur, buna görə də insanlara doğrunu öyrədən bəzi qanunlar qoyacaq və bu qanunlara tabe olmağı təmin edəcək bir nüfuzun varlığı zəruridir.

Necə ki, insan cəmiyyətlərinin quruluşu düşünüldüyündə dövlətin imtina edilməz bir əhəmiyyətinin olduğu asanlıqla görünər. Bir cəmiyyətdə asayiş və təhlükəsizliyi təmin edən, zərərli davranışları qanunla qadağan edən, bu qanunlara da tabe olmağı məcbur edən yeganə güc dövlətdir. Buna paralel olaraq dövrümüzdəki cəmiyyətlərin imtinası mümkün olmayan sağlamlıq, təhsil, milli təhlükəsizlik, infrastruktur kimi xidmətlərin də yalnız dövlət tərəfindən qarşılana biləcəyi aydındır.

Bunları ətraflı araşdıracağıq. Bunun üçün, əvvəlcə, dövlətin varlığına qarşı çıxan ən əhəmiyyətli siyasi ideologiya olan anarxizmin yanlışlıqlarına baxaq.

Anarxizmin yanlışlığı

Anarxizm sol ideologiyaların ən marjinalı kimi qəbul edilir. Termin "özbaşınalıq" mənasını daşıyan yunan sözündən yaranmışdır. Bu ideologiyanın tərəfdarları dövlətin cəmiyyətə zərər verən bir təşkilat olduğunu iddia etmiş və insanların azadlıq və sülhə çatması üçün dövlətin ortadan qaldırılmasının lazım olduğunu müdafiə etmişlər. Dövlətlə yanaşı, dinə qarşı da çıxmış və dinin yox edilməsinə çalışmışlar. Fransa inqilabının ardından ortaya çıxan bu ideologiya xüsusilə 19-cu əsrdə məşhurlaşmış, Rusiyada Bolşevik inqilabının (1917) hazırlanmasında da rol oynamışdır.

Əvvəlcə, anarxizmin tamamilə xəyali və həqiqətlərdən uzaq bir düşüncə olduğuna diqqət yetirmək lazımdır. Çünki dünyanın heç bir ölkəsində heç bir zaman bu ideologiya tətbiq olunmamışdır. Heç bir zaman bir dövlətin ləğv edilib anarxist bir cəmiyyətin qurulması kimi bir hadisə yaşanmamışdır. Yalnız bəzi böhran zamanlarında dövlətlərin nüfuzu zəifləmiş, bunun nəticəsində isə cəmiyyətə sülh və hüzur deyil, əksinə yalnız çəkişmə, qarşıdurma və talan gəlmişdir.

Başqa cür də mümkün deyil. Çünki dövlətin olmadığı bir mühitdə cəmiyyətin öz-özünü təşkil edərək asayiş və sabitlik meydana gətirməsi qeyri-mümkündür. Dövlətin olmadığı bir mühitdə qanunlar da olmaz. Dolayısı ilə, "cinayət" anlayışı ortadan qalxar və hər kəs istədiyi hərəkəti rahat şəkildə edə bilər. İstəyən hər kəs başqa birisinin malına və ya canına qəsd etdiyində bu cinayəti "cinayət" olaraq təyin edən və mane olan bir nüfuzun olmadığı üçün, qarşısında heç bir maneə görməz. Oğrular istədikləri malı oğurlayarlar, qatillər istədiklərini öldürərlər və onları dayandıran polis və ya mühakimə edən bir məhkəmə olmaz.

Belə bir cəmiyyət isə mütləq meşə qanunlarının hakim olduğu bir "sürü"yə çevrilər. İnsanların hüzurunun, mal, can və ismətlərinin heç bir zəmanətinin olmadığı bu sürü həqiqətdə bir "insan cəmiyyəti"ndən çox heyvan dəstələri kimi yaşayar. Maraqlısı budur ki, bu nəticə anarxistlərin fəlsəfələri ilə onsuz da tam uyğunluq təşkil edir. Çünki anarxistlər də eynilə marksistlər kimi Darvinin ortaya atdığı "insanın təkamülü" nağılına inanır və dolayısı ilə, insanı "inkişaf etmiş heyvan növü" kimi qəbul edirlər.

Ancaq tarix anarxizmin tamamilə səhv bir fəlsəfə olduğunu saysız misallarla sübut edir. Anarxistlər dövlətin ortadan qalxmasının sülh və hüzur gətirəcəyini qarşıya qoymuşlar. Halbuki siyasi tarixə baxıldığında dövlət nüfuzunun ortadan qalxdığı hər dövrün son dərəcə qanlı xaos mühiti olduğu görünər. Orta əsrlər boyu siyasi nüfuzun ortadan qalxdığı dövrlər həmişə qarət, talan və qırğın dövrləri olmuşdur. Anarxizmin çıxış nöqtəsi sayılan Fransa inqilabı tarixin ən qanlı siyasi hərəkatlarından biridir. Fransa inqilabında, xüsusilə də inqilabın "Terror dövrü" olaraq tanınan mərhələsində on minlərlə insan edam edilmiş, inqilabın Robespyer kimi öndə gələnləri də daxil olmaqla çoxlu sayda insan gilyotinə göndərilmişdir. İnqilabın ardından Fransa on beş ildən çox bir müddətdə hüzura qovuşa bilməmişdir. Nizam və təhlükəsizliyin təkrar təmin edilməsi isə inqilab dövrünün sona çatması və Napoleonun mütləq iqtidarının qurulması ilə, yəni dövlətin yenidən təsis edilməsi ilə mümkün olmuşdur. Bu, tarixin hər dövründə eyni olmuşdur. Dövlət əleyhində edilən hər cür "inqilab" inqilabçıların buna başladıqları vaxt ortaya atdıqları bəzəkli şüarların əksinə, qan, acı və gözyaşı gətirmişdir.

Beləliklə, anarxizmin böyük yanlışlıq olduğunu ifadə etdikdən sonra indi dövlətin lazımlılığını fərqli istiqamətlərdən araşdıraq.

En üstte solda, Bolşevik Devrimi'nde Rusya. Fransa'da, devrimden sonra on beş yılı aşkın bir süre devam eden bir istikrarsızlık dönemi yaşanmıştır.

Dövlət və milli müdafiə

Üzərində yaşadığımız dünyada insanlar müəyyən birliklərin üzvüdürlər. Bunların ən əsası ailədir. Sonra, ümumiyyətlə, daha zəif olmaqla qonşuluq, nəsil, həmyerlilik və etnik mənşə kimi əlaqələr gəlir. Ancaq bütün bu şəxsiyyətlərin, xüsusilə siyasi yöndən ən əhəmiyyətlisi milli şəxsiyyətdir. Başqa ifadə ilə desək, insanın hansı millətdən olduğu sualıdır. Çünki dünyadakı siyasi nüfuzlar (dövlətlər) millət əsasına görə bir-birlərindən ayrılırlar. Almaniya alman millətinin ölkəsidir. Fransa fransızlarındır. Türkiyə isə türk millətinin yurdudur.

Dünyadakı siyasi rəqabət və qarşıdurmalar da yenə milli əsaslar üzərində inkişaf edir. Eyni vəziyyət siyasətin davamı sayılan müharibə üçün də etibarlıdır. Almaniya alman millətini dünyaya hakim etmək xülyası ilə İkinci dünya müharibəsini başlatmışdır. Türkiyə ilə Yunanıstan arasındakı siyasi balanslar iki millətin milli mənfəətlərinə görə formalaşır.

Dünyanın bu şəkildə, yəni ölkələr arası siyasi balanslar üzərinə qurulması hər insanı yaşadığı ölkənin mənfəətlərinə görə düşünməyə məcbur edir. Heç kim: "Tək əhəmiyyətli olan mən, şirkətim və ailəmdir; gerisi əhəmiyyətli deyil", -deyə bilməz, çünki ailəsinin və özünün gələcəyi yaşadığı ölkənin gələcəyinə bağlıdır. Əgər düşmən ölkə yaşadığı ölkəni işğal etsə, özü, şirkəti və ailəsi də bundan böyük zərər görər. O, içində yaşadığı ölkənin bir vətəndaşıdır və mütləq ölkəsinin gücünə və müstəqilliyinə tərəfdar olmaq məcburiyyətindədir.

Dövlətin nə qədər zəruri bir təşkilat olduğu da bu nöqtədə açıq şəkildə ortaya çıxır. Çünki bir ölkənin mövcudluğunu qoruyan yeganə quruluş dövlətdir. Ölkənin milli təhlükəsizliyindən məsul olan yeganə nüfuz odur. Milli müdafiə üçün ordu meydana gətirən, bu orduya dəstək olan və gücləndirən quruluş dövlətdir. Əlbəttə, heç bir xüsusi qurum və ya qeyri-hökumət təşkilatı qətiyyən belə bir rol oynaya bilməz.

Budur, bu səbəblə, bir ölkədə yaşayan hər bir vətəndaş dövlətinin güclənməsinə və yüksəlməsinə tərəfdar olmaq məcburiyyətindədir. Dövləti zəiflədən hərəkətlərə yol verən hər kəs özünün, ailəsinin və sevdiyi hər kəsin əleyhində hərəkət edər. Əgər başqa dövlətə xidmət etməyi hədəf tutarsa, onda adı "vətən xaini" olar.

Dövlət və ictimai təhlükəsizlik

Güclü bir dövlətin varlığı yalnız milli müdafiə üçün deyil, eyni zamanda ölkənin daxilində təhlükəsizlik və hüzurun təşkili üçün də zəruridir.

Anarxizmin yanlışlığından danışarkən dövlətin zəiflədiyi bir mühitdə hər cür cinayətin asanlıqla işləndiyini, çünki "cinayət"i təyin edən və ona mane olan bir nüfuzun olmadığını söyləmişdik. Bu mövzunu bir az daha açıqlaya bilərik.

Dövlətin nüfuzunu itirdiyi və bunun nəticəsində təhlükəsizlik sisteminin ortadan qalxdığı bir mühit düşünək. Belə bir mühit cinayətkarların hər cür cinayəti asanlıqla işlədiyi, dürüst vətəndaşların isə hər cür təcavüzün hədəfinə çevrildiyi qorxunc bir cəmiyyət quruluşu meydana gətirər. Belə olduğu təqdirdə ehtimal olunur ki, təhlükəsizlik üçün dövlətin yerinə "xüsusi sektor"a müraciət edilər, yəni mafiyaya bənzər şəbəkələr meydana gələr və vətəndaşlar onlara pul ödəməklə təhlükəsizlik əldə etməyə çalışarlar. Ancaq bu mafiyaya bənzər şəbəkələrin özbaşına və cinayətə meyilli insanlardan meydana gəlməsi mütləqdir. Bir müddət sonra bu dəfə bu təşkilatlanmalar vətəndaşlara qarşı təcavüzə başlayar və bu şəbəkələrin arasında qarşıdurma və daxili hesablaşmalar başlayar.

Polis təşkilatının ortadan qalxması qədər digər dəhşətli bir inkişaf ədliyyə sisteminin çökməsidir. Dövlətin nüfuzunu itirməsi vəziyyətində məhkəmələr də ortadan qalxar, prokuror və hakimlər işləməz. Belə bir vəziyyətdə cəmiyyətdəki heç bir hüquqi anlaşılmazlıq həll edilməz. Ədalətlə hökm edən və bu hökmü icra edən bir mexanizm olmadığı üçün, hər cür haqsızlıq, haqqa təcavüz və sui-istifadə asanlıqla tətbiq olunar. Əgər yenə "xüsusi sektor"lar vasitəsi ilə məhkəmələr qurulsa belə, onların yenə mafiyaya bənzər mexanizmlər olacağı, özlərinə daha çox pul verən tərəfi haqlı çıxarmağa çalışacağı məlumdur. Çünki xüsusi sektorların əsas məqsədi qazanc əldə etməkdir. Buna görə də özlərinə daha çox qazanc təmin edən vasitələri tətbiq etməyə çalışarlar.

Nəticədə, dövlətin nüfuzunun zəifləməsinin ictimai təhlükəsizliyi, nizamı və hüzuru tamamilə yox edəcəyi aydındır. Belə bir vəziyyətdə ölkə yaşanılmaz bir xaos mühitinə keçər.

1929 yılında yaşanan ve "Büyük Buhran" adı verilen ekonomik kriz, tüm dünyaya devletin dışlandığı ekonomik modelin yanlışlığını anlatmaya yetmiştir.

Dövlətin ictimai həyatdakı qaçılmaz rolu

Güclü bir dövlət yalnız təhlükəsizliyin deyil, cəmiyyətin ümumi rifahının təmin edilməsi üçün də zəruridir. Buna nümunə olaraq iki sahəni nəzərdən keçirə bilərik: Sağlamlıq və təhsil.

Xəstələrin müalicə işini üzərinə götürən təşkilatlar xəstəxanalardır. Bir cəmiyyətin sağlamlıq probleminin həll olunması üçün mütləq dövlət xəstəxanaları mövcud olmalıdır. Əlbəttə, dövrümüzdə xüsusi sektorlar tərəfindən açılan çoxlu sayda xəstəxanalar da var. Ancaq bir nöqtəyə diqqət yetirmək lazımdır: Xüsusi sektorlar həmişə qazanc məqsədini daşıyırlar. Dolayısı ilə, xüsusi sektorların bütün bir cəmiyyətin sağlamlıq problemini həll etməsi qeyri-mümkündür. Kasıb insanlar heç bir zaman xüsusi xəstəxanalardan faydalana bilməzlər və mütləq dövlətin qurduğu və özlərinə kömək edəcək xəstəxanalara ehtiyac duyarlar. Bundan başqa, peyvənd kampaniyaları və ümumi sağlamlıq işləri kimi ictimai xidmətləri reallaşdıran yeganə nüfuz da dövlətdir. Qazanc məqsədini daşıyan heç bir xüsusi təşkilat ibtidai məktəb uşaqlarını epidemik xəstəliklərdən qorumaq üçün ölkə miqyasında peyvənd kampaniyası təşkil etməz və ya ölkənin ucqar yerlərinə sağlamlıq xidməti aparmaz.

Cəmiyyətin rifahı ilə əlaqədar ikinci əhəmiyyətli mövzu isə təhsildir. Təhsili də yenə sağlamlıq kimi qismən xüsusi sektorlar üzərilərinə götürə bilərlər, amma bu vəziyyətdə yenə xüsusi sektorun qazanc tələbini qarşılaya bilməyən yoxsul təbəqələr təhsil imkanından məhrum olarlar. Təhsilin bütün ölkəyə və böyük şəhərlərdən uzaq kəndlərə qədər yayılması da yenə ancaq dövlət sayəsində mümkündür. Əgər dövlətin təhsil sistemi işləməsə, xüsusi sektor üçün qazanc gətirməyən bütün məskunlaşma vahidləri təhsil şanslarını itirər.

Dövlətin varlığı təhsilin bərabər və standart olması üçün də zəruridir. Təhsil dövlətin təyin etdiyi standart tədris planına uyğun formalaşmadığı və tamamilə xüsusi qurumların idarəsində olduğu təqdirdə cəmiyyət qısa müddətdə düşərgələrə ayrıla bilər. Kommunistlər kommunist ideologiyanı təlqin edən məktəblər aça bilər. İrqçilər uşaqlarını bir irqçi olaraq yetişdirən məktəblər qura bilər. Bu şəkildə qısa zamanda cəmiyyət bir-birinə tamamilə yad və düşmən fərdlərdən meydana gələ bilər. Cəmiyyətin birliyinin qorunması və bir yerdə yaşamağı mümkün edən ortaq bir mədəniyyətin inkişafı üçün, mütləq dövlət tərəfindən təyin olunan standart təhsil tətbiq olunmalıdır. Fərqli mədəni qruplara və ya peşə təhsili tələblərinə xüsusi məktəb statusu verilə bilər; amma bu xüsusi status da yenə tədris planının əsas xətlərinə bağlı olmalıdır.

Qısası, bir cəmiyyətin təhsil və sağlamlıq kimi ən əsas ehtiyacları ancaq güclü bir dövlətin müdaxilə və idarəsi ilə qarşılana bilər.

1929 Bunalımı, dünya ticaretinin gerilemesine, toplumların gelir ve refah seviyelerinin düşmesine neden olmuş, ve milyonlarca insanı işsiz bırakmıştır. En alttaki resimde, o dönemde iş bulmak için kuyrukta bekleyen insanlar görülmektedir.

Dövlətin iqtisadi həyatdakı qaçılmaz rolu

19-cu əsr çoxlu sayda mütəfəkkirin nəzəriyyələr yazdığı bir dövr idi. Liberalizm və marksizm kimi iki fərqli sosial nəzəriyyə bu dövrdə ortaya çıxdı. Hər iki nəzəriyyənin də ortaq xüsusiyyəti təcrübələrə deyil, mücərrəd fikirlərə əsaslanması idi. 20-ci əsrdə isə bu fikirlər tətbiq edilməyə başlandı və ortaya bəzi konkret təcrübələr çıxdı.

Marksizmin bu təcrübələrin nəticəsində çökdüyü məlumdur. Dövlətin əvvəl şiddət yolu ilə ələ keçirilməsini, sonra bütün iqtisadiyyatın dövlət idarəsinə alınmasını və uzaq gələcəkdə də dövlətin tamamilə ləğv edilməsini müdafiə edən bu nəzəriyyənin həqiqətlərlə uyğunlaşmayan və son dərəcə səmərəsiz bir iqtisadi model ortaya qoyduğu aşkardır. Sovet İttifaqının mərkəzi planlamağa əsaslanan iqtisadi modelinin çökməsi mütləq dövlətçiliyin səhv bir iqtisadiyyat siyasəti olduğunu və iqtisadiyyatın ancaq xüsusi sektorun rolu ilə məhsuldar hala gələcəyini ortaya qoymuşdur.

Ancaq bu qədər diqqət çəkməyən başqa bir əhəmiyyətli inkişaf 20-ci əsrdəki təcrübələrin 19-cu əsr liberalizmini də bəzi istiqamətlərdən haqsız çıxarması idi. 19-cu əsrdə yaşamış liberal iqtisadiyyat müdafiəçiləri 18-ci əsrdəki ingilis iqtisadçı Adam Smitin yolunu izləyərək "ən yaxşı dövlət ən az müdaxilə edən dövlətdir" demişdilər. Dövlətin iqtisadi həyata heç müdaxilə etməməyinin və bütün iqtisadiyyatın xüsusi təşəbbüsün idarəsində olmasının lazım olduğunu müdafiə etmişdilər.

Dövlətin tamamilə xaric edildiyi bu iqtisadi model 19-cu əsrin sonlarından 20-ci əsrin birinci rübünə qədər başda ABŞ olmaqla bir çox qərb ölkəsində qəbul edildi. Ancaq 1929-cu ildə başlayan və "Böyük böhran" kimi tanınan nəhəng iqtisadi böhran bu modelin səhv olduğunu gözlər önünə gətirdi. Böyük böhran Nyu-York birjasında baş qaldıran və sonra da oradan bütün dünyaya yayılan bir həyəcanla doğulmuşdu. Dünya iqtisadiyyatını illərlə zəiflədən bu böhran dünya ticarət həcminin böyük ölçüdə azalmasına, cəmiyyətlərin gəlir və rifah səviyyələrinin aşağı düşməsinə, milyonlarla insanın işsiz qalmasına səbəb oldu.

Böyük böhranın ortaya qoyduğu ən əhəmiyyətli nəticələrdən biri dövlətin iqtisadiyyatdan tamamilə uzaqlaşdırılmasının son dərəcə zərərli bir tətbiq olduğu idi. Necə ki, Böyük böhranın ardından inkişaf edən "Keynes modeli" iqtisadi sistemi dövlətin lazımi vəziyyətlərdə iqtisadiyyata müdaxilə etməsinin, bəzən də sərmayələrlə iqtisadiyyatı istiqamətləndirməsinin lazım olduğunu qəbul etdi. Bir çox dövlət də Keynes modelini tətbiq etməklə Böyük böhranın vurduğu zərərləri ortadan qaldıra bildi.

Bu gün üçün də etibarlı olan iqtisadi model xüsusi qurumun lokomotiv funksiyasını yerinə yetirdiyi, amma dövlətin idarəsi və istiqamətləndirməsi ilə işləyən iqtisadi modeldir. Dövlətin başda infrastruktur sərmayələri olmaqla iqtisadiyyatın bəzi sahələrinə əl atması zəruridir. Ayrıca, xüsusi qurum üçün qazanc gətirməyən, amma cəmiyyətin ümumi rifahı baxımından lazım olan bəzi xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün də yenə dövlətin müdaxiləsi zəruridir. (Məsələn, məktub xidməti dünyanın heç bir ölkəsində qazanc gətirmir, amma cəmiyyətin faydası üçün dövlət tərəfindən icra edilir). Eyni şəkildə, bir ölkənin strateji təhlükəsizliyini maraqlandıran iqtisadi məsələlər də dövlət tərəfindən təşkil edilməlidir.

Xülasə olaraq, bir ölkənin rifahı üçün iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən idarə edilməsi, qanunlarla təşkil edilməsi, bəzən də birbaşa dövlətin müdaxiləsi ilə istiqamətləndirilməsi zəruridir. Dövlət bunları edə bilmək üçün, əlbəttə, güclü olmalıdır.

Nəticə

Bura kimi araşdırdığımız mövzular bir cəmiyyətin etibar, hüzur və rifah dolu həyat yaşaması üçün, mütləq güclü bir dövlətin qorumasında və idarəsində yaşamalı olduğunu göstərir. Dövlətin ortadan qaldırılmasını müdafiə edən anarxizm böyük bir yanlışlıqdır. "Ən yaxşı dövlət ən az idarə edən dövlətdir" deyən 19-cu əsr liberalizmi də yanılmışdır və dövlətin müdaxiləsinin lazım olduğunu qavraya bilməmişdir.

Dövlətin hər şeydən uzaqlaşdırılması bir tərəfə, dövlət nüfuzundakı ən kiçik zəiflik belə bir cəmiyyəti böyük problemlərlə qarşı-qarşıya qoyur. Dövlət nüfuzundakı ən kiçik bir boşluq bu boşluğun bəzi qeyri-qanuni qurumlar tərəfindən doldurulması ilə nəticələnər ki, bundan da hamı zərər çəkər. Zəif bir dövlət cəmiyyətdəki bəzi mənfəət güdən çevrələrin təsiri altında qalar və yenə bütün cəmiyyət bundan zərər görər.

Dolayısı ilə, bir cəmiyyətin hər bir üzvü güclü dövlət mexanizminə tərəfdar olmalıdır. Dövlətin güclənməsi üçün səy göstərməli və dövlətin zəifləməsinə yönələn hərəkətlərə qarşı çıxmalıdır. Qısası, dövlətinə sahib çıxmalıdır.