Quran Əxlaqinin Cəmiyyət Həyatina Təsiri

Cəmiyyətlərdə Quran əxlaqının yaşanmamasından ötrü bir çox mənfi hallar müşahidə olunar. Məsələn, dindən uzaq bir cəmiyyətdə insanların əksəriyyətinin eqoist, ədalətsiz və pis əxlaqlı olmaları qaçınılmazdır. Çünki insanların həqiqi mənada gözəl əxlaqlı olmalarının arxasındakı tək səbəb din əxlaqının yaşanmasıdır. Allaha iman edən, axirətə yəqinliklə inanan insanlar, Allahı razı salmağı istədikləri və etdiklərinin hesabını verəcəklərini dərk etdikləri üçün Allah qorxusu əsasında hərəkət edirlər. Allahın qadağan etdiyi pis hal, rəftar və davranışlardan, mənfi əxlaq xüsusiyyətlərindən çəkinirlər. Bu insanların yaşadığı bir cəmiyyətdə isə hər cür ictimai problem aradan qaldırılır.

Lakin din əxlaqından uzaq bir insan, etdiyi pis əməllərin əvəzini nə vaxtsa alacağına, etdiklərinin hesabını verəcəyinə inanmadığı üçün hərəkətlərində sərhəd gözləməz. Etdiyi şeylərdən ötrü heç kimə hesab verməyəcəyini düşünən bir insan üçün pis əməldən çəkiniləcək heç bir hədd yoxdur. Prinsip etibarilə bəzi pis hərəkətləri etməsə belə əlverişli mühit tapdıqda, məcbur qaldıqda, ətrafındakı kəslər tərəfindən sövq edildikdə, ya da bir fürsət tapdıqda bunları etməkdən çəkinməz.

Belə bir həyatı seçən adam üçün dinsizliyin maddi-mənəvi qarşılığı elə dünyada olarkən başlayır. Bunun səbəbi əslində hər insanın vicdanla din əxlaqını yaşamalı olduğunu bilməsidir. Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi hər insanda vicdan mexanizmi vardır. Ancaq möminlərdə çox inkişaf etmiş olan bu xüsusiyyət, din əxlaqını yaşamayanlarda korlaşmışdır. Yəni, din əxlaqından uzaq insanlar vicdanlarına tabe olmayaraq özlərini mənəvi bir çətinliyə salarlar. Nəticə etibarilə, hər kəs əslində bir yaradıcısı olduğunu, Ona qarşı məsul olduğunu və gözəl əxlaqlı olmalı olduğunu bilir. Amma bunları yerinə yetirmək dünyəvi mənfəətləriylə zidd düşdüyü üçün tətbiq etmir.

Buna görə də ya din əxlaqının tələblərini tamamilə rədd edərək belə bir məsuliyyətdən çəkinər ya da həmişə özünün “yaxşı ürəkli, təmiz və dürüst bir insan” olduğu kimi müdafiələrlə dini Quranda təsvir edildiyi kimi yaşamamaq üçün bəhanələr tapar. Ancaq hər iki halda da insanlar şüuraltında Allahın istədiyi şəkildə yaşamalı olduqlarını bilirlər. Vicdanlarının bu səsinə görə hərəkət etmədikləri üçün də hələ dünyada olarkən bunun mənəvi əzabını çəkməyə başlayarlar. Məhz din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə yaşanan depressiyaların, psixoloji problemlərin, ruhi sarsıntıların əsas mənbəyi “vicdan əzabı” adı verilən bu mənəvi sıxıntıdır. Hələ axirətə getmədən əvvəl etdiklərinin əzabını bu dünyada çəkməyə başlayanların vəziyyəti ayədə belə təsvir edilir:

Onlar: “Əgər doğru deyirsinizsə, bu vəd nə vaxt olacaq?” – deyirlər. De: “Ola bilsin ki, tələsik istədiyiniz şeyin bir qismi, artıq sizə yaxınlaşmışdır”. (Nəml surəsi, 71-72)

Axirətdəki sonsuz və dözülməz mənəvi əzabın kiçik bir parçası olan dünyadakı vicdan əzabı bir qədər əvvəl ifadə etdiyimiz kimi adamın yaradılışına və yaradılış məqsədinə zidd bir münasibət, dünyagörüşü və həyatı seçməsiylə başlayar. Adamın bu səhv, din əxlaqından kənar münasibət və zehniyyətini dəyişdirmədiyi müddətcə də bu mənəvi əzabdan xilas olması qeyri-mümkündür. Ancaq müxtəlif üsullarla özünə təsəlli edərək vicdanının səsini eşitməməyə, əzabını sakitləşdirməyə çalışar.

İnsan həm fiziki, həm də ruhən din əxlaqını yaşamağa uyğun olaraq yaradılmışdır. İnsanı da ona ən uyğun həyat modelini də yaradan Allahdır. İnsanlar bundan kənara çıxdıqları vaxt normal olaraq fərdi və ictimai səviyyədə çatışmazlıqlar özünü göstərər. Bu çatışmazlıqlar isə, kitabın əvvəlində bəhs edildiyi kimi tarix boyu bütün insanların içindən çıxmağa çalışdıqları, indiki vaxtda da təsiri demək olar ki, hər cəmiyyətdə müşahidə olunan ictimai və fərdi xəstəliklər və yaralardır. Bunlardan xilas olmağın yeganə yolu isə din əxlaqının yaşanmasıdır. Allah Quran əxlaqıyla bunların hər birinə həqiqi mənada həll gətirmişdir.

Din Əxlaqı Insanların Günah Işləmələrinə Mane Olar

Din əxlaqını yaşamayan bir kimsə, öz səhv məntiqinə görə, etdiklərindən ötrü hər hansı bir haqq-hesab verməyəcəyinə, cəzalandırılmayacağına və nəticədə də bir ziyana uğramayacağına inanar. Belə bir insanın öz mənfəətləri üçün hər hansı bir sərhəd bilməsi, başqalarının haqqını, yaxşılığını, mənfəətini qorumaq üçün heç bir səbəb yoxdur. Çünki, səhv məntiqinə görə bir dəfə gəldiyi bu dünyada ən rahat şərtlərdə yaşamalı, istədiyi hər şeyi əldə etməli, ağlına gələn hər şeyi edə bilməlidir. Quranda din əxlaqını yaşamayan insanların bu məntiqləri belə izah edilir:

Onlar dedilər: “Həyat ancaq bizim dünya həyatımızdır. Kimimiz ölür, kimimiz də doğulur. Bizi öldürən ancaq zamandır”. Bu haqda onların heç bir biliyi yoxdur. Onlar ancaq zənnə qapılırlar. (Casiyə surəsi, 24)

Məhz bu məntiqə sahib olan bir insan, həddini aşaraq hər cür pis əməli və ya əxlaqsızlığı edə bilər, saxtakarlıq edə bilər, yalan danışa bilər, işlədiyi yerdə rahatlıqla hesabına pul keçirə bilər, oğurlaya bilər, fırıldaqçılıq edə bilər, mənfəətlərindən söhbət getdikdə yalançı şahidlik edə bilər, verdiyi sözü poza bilər, əlinə pul, güc və ya imkan keçdikdə digər insanları əzə bilər... Pis işlərdə daha da irəli getmək üçün heç bir maneə görməz.

Bir müddət sonra vicdanı elə korlaşar ki, artıq bu insan tamamilə nəfsinin hakimiyyəti altına düşər. Nəfsi nə desə, nə əmr etsə dərhal yerinə yetirər. Heç bir məhdudlaşdırıcı, maneə törədici güc tanımaz. Mənfəətinə uyğun gəldikdə adam öldürməyə belə cəhd edə bilər. Hər gün qəzetlərdə bu cür saysız-hesabsız xəbərə rast gəlinir. Bilərziklərindən ötrü qonşusunu, qısqanclıqdan ötrü ərini, qəzəbləndiyindən ötrü yoldaşını, ağlı başından çıxdığından ötrü uşaqlarını, puldan ötrü anasını-atasını öldürən insanların xəbərləriylə qəzetlər dolub daşar. Əslində bunlar da yalnız hadisənin görünən tərəfidir, qəzetlərə əks olunmayan daha bir çox bu cür xəbər vardır. Bütün bunlar bu insanlarda vicdanın tamamilə yox olduğunu, hakimiyyətin nəfsin əlinə keçdiyini göstərər. Bu kəslər din əxlaqını və Allah qorxusunu yaşamadıqları üçün bu hala gəlmişlər və mənəvi olaraq insanlıqdan çıxmışlar. Ayədə bu cür insanlar “…həddini aşan günahkardan başqa...” (Mutaffifin surəsi, 12) kimi sifətlərlə adlandırılar.

Din ahlakını yaşamayan kişinin vicdanı körelir ve bir süre sonra tamamen nefsinin hakimiyeti altına girer. Öyle ki bu kişi çıkarları için adam öldürmekte sakınca görmeyebilir. Her gün gazetelerde yer alan haberlerin nedeni bu kişilerin Kuran ahlakını ve Allah korkusunu yaşamamalarıdır.

Hər an hər şeyi edə biləcək insanlarla dolu bir mühitdə, küçədə, avtobusda, marketdə, bir əyləncə yerində və ya hər hansı bir yerdə yanınızda olan adi bir adam, əslində potensial bir təhlükə ola bilər, oğru, pozğun, qatil və s. hər şey çıxa bilər. Hətta bu, yaxşı görünüşlü, təhsilli bir adam belə ola bilər. Bunun olduqca həqiqi bir şərh olduğunu, məşhur bir jurnalda çıxan bir reportajdan bir hissəylə müəyyənləşdirmək mümkündür:

Göründüyü kimi, xalq arasında ziyalı olaraq bilinən bir adamın belə, içində belə bir dəhşəti saxlaması və bunu heç çəkinmədən asanlıqla dilə gətirməsi din əxlaqını yaşamayan bir cəmiyyətin ortaq zehniyyəti haqqında gözəl bir fikir meydana gətirir. İfadələrindən, tənbəllik etməsə, hüzuru pozulmasa, başına problem gəlməyəcəyindən əmin olsa belə dəhşətverici bir hərəkəti böyük bir zövqlə işləməkdən çəkinməyəcəyi aydın şəkildə görünən bu adamın nümunəsi, insanlarda Allah inancı və Allah qorxusu olmadığı, Quran əxlaqı yaşanmadığı təqdirdə cəmiyyətin çatacağı qorxunc ölçüləri göstərir. Cahil bir insanın rahatlıqla və gözünü belə qırpmadan işləyə biləcəyi cinayət kimi böyük bir günah haqqında Quranda verilən hökm belədir:

...kim bir adamı öldürməyən və ya yer üzündə fəsad törətməyən bir şəxsi öldürərsə, sanki bütün insanları öldürmüşdür... (Maidə surəsi, 32)

Şübhəsiz ki, ayədə verilən nümunə olduqca əhəmiyyətlidir, Allah belə bir günahı bütün insanları öldürməklə bərabər tutmuş, digər ayələrdə də bunun cəzasının cəhənnəm olduğunu bildirmişdir. (Nisa surəsi, 93) Bu vəziyyətdə, Allahdan qorxan bir insanın, nəinki belə bir günaha yaxınlaşması, ağlından belə keçirməsi qeyri-mümkündür. Bunun ən gözəl nümunələrindən birini Quranda Adəm peyğəmbərin oğullarından bəhs edilən hekayədə görmək mümkündür. Hz. Adəmin oğullarından biri qardaşını haqsız yerə, yalnız paxıllıqdan ötrü öldürmək istədikdə digəri belə rəftar göstərmişdir:

Sən məni öldürmək üçün mənə əl qaldırsan da, mən səni öldürmək üçün sənə əl qaldıran deyiləm. Həqiqətən, mən aləmlərin Rəbbi Allahdan qorxuram. (Maidə surəsi, 28)

Məhz möminlərlə digər insanlar arasındakı fərq buradadır. İnananlar hər nə olursa olsun haram olan bir şeyə yaxınlaşmadığı halda, digərləri rahatlıqla hər cür günahı işləyə bilir ya da işləməkdə bir problem görmürlər.

Din əxlaqının yaşandığı bir cəmiyyətdə insanlar Allahdan çox qorxduqları üçün oğurluq, yalan, rüşvət, cinayət kimi əxlaqsızlıqların heç biri baş verməz. Din əxlaqını yaşayan insan, həyatını Allahın hüdudları daxilində vicdanına tabe olaraq davam etdirər, içindəki mənfi səs olan nəfsinin əmr etdiyi bütün pis əməlləri tərk edər.

Amma din əxlaqı yaşanmadıqda adam nəfsinin əmrinə tabe olub, iradəsini bir kənara buraxdığı üçün həmişə öz mənfəətlərinə uyğun hərəkət edər. Beləcə, hər cür pis əxlaqa qapı açılmış olar. Məsələn, oğurluq etmək adamın mənfəətlərinə uyğun gələ bilər, amma din əxlaqı bunu qadağan etmişdir və həmçinin bu qarşı tərəfə zərər verəcək bir hərəkətdir. Qarşı tərəfin illər boyu işləyib qazandığı pul, bütün zəhməti bir gecədə yox olar ki, bu da mal sahibinin canını yandırar. Əslində oğurlayan adam da vicdan əzabı çəkər. Buna görə də Quran əxlaqı bu cür pis əməlləri qadağan edən, haram buyuran insanlara dünyada da çox gözəl, dinc bir mühit hazırlamış olar.

Dünyaca ünlü Time dergisi "Rüşvette Dünya Savaşı" ve "Kokuşmuşluğa Karşı" başlıklı yazılarda rüşvet skandallarını tüm gerçekliğiyle gözler önüne sermiştir. Kolombiya'dan Hindistan'a, Fransa'dan Güney Kore'ye, Japonya'dan İspanya'ya kadar birçok ülke rüşvet yolsuzluklarıyla sarsılmıştır. Kökeninde dinsizliğin yattığı bu problemlerin tek çözümü Kuran ahlakının yaşanmasıdır.

Dinsiz bir adam bu izah edilənlərə qarşı çıxıb, “mən dinsizəm, amma rüşvət almıram” deyə bilər. Həqiqətən, bu insan ömrü boyu heç rüşvət almamış da ola bilər, prinsiplərinə əsasən rüşvət almağı səhv bir hərəkət kimi də görə bilər. Amma elə tələblər meydana gələr ki, almaqda bir problem görməyə bilər. Məsələn, maddi baxımdan çox çətin vəziyyətdə qala bilər, həyat yoldaşı ya da ailəsi rüşvət alması mövzusunda təzyiq göstərə bilər, hər kəsin rüşvət almağı qanuni olaraq gördüyü bir mühitə düşə bilər və ya ona zəif və romantik bir yerindən yaxınlaşa bilərlər. Bunun kimi bir çox müxtəlif vəziyyət ola bilər, adam üçün öz ağlına görə normal səbəblər meydana gələ bilər və o adam nəticədə heç düşünmədən rüşvət ala bilər.

Halbuki, Quran əxlaqında rüşvət mövzusu həm alan, həm də verən baxımından qadağan edilmiş və belə geniş yayılmış ictimai bir problemin hər iki tərəf baxımından da tədbirləri alınmışdır. Beləliklə də din əxlaqını yaşayan bir kimsə, bir çox ayədə haram buyrulan haqsızlıq və ədalətsizliyin bir forması olan rüşvət almağa yanaşmayacağı kimi, rüşvət verməyə, rüşvət almağa təşviq etməyə də aşağıdakı ayənin tələbiylə təşəbbüs belə edə bilməz:

Mallarınızı öz aranızda haqsızlıqla yeməyin və camaatın malının bir qismini bilə-bilə günah yolu ilə yeyəsiniz deyə hakimləri ələ almağa çalışmayın. (Bəqərə surəsi, 188)

Quranda Məsuliyyətlərin Həmin Mövzuda Məlumatlı və Təcrübəli Insanlara Verilməsi Əmr Edilir

Dövrümüzdəki cəmiyyətlərdə qarşılaşılan problemlərin, həlli mümkün olmayan məsələlərin ən əhəmiyyətli səbəbi bu mövzularla əlaqədar insanların bu problemləri həll edə biləcək qabiliyyətə və məlumata sahib olmamalarıdır. Din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə, olduqları vəzifələrin, boyunlarına götürdükləri məsuliyyətlərin haqqını verə bilməyən insanlar çoxdur. Çünki bu kəslərin insanlar üçün fayda verəcək işlər görmək, xidmət etmək mövzusunda şövqləri yoxdur, buna görə də, özlərini faydalı olacaq istiqamətdə yetişdirə bilməmişdirlər. Olduqları vəzifələrə gəlmələrinin səbəbi də, o vəzifənin tələb etdiyi məsuliyyətlərə güclərinin çatmaları, həmin işə bələd olmaları deyil. Onların bu vəzifəyə gətirilmələri müxtəlif imtiyaz, yaltaqlıq və qarşılıqlı mənfəət əlaqələrinin bir nəticəsidir.

Məsələn, bir fabrikin başına çox vaxt o fabrik sahibinin oğlu keçər. Burada bəhsi keçən adamın bu iş mövzusunda qabiliyyətli olub-olmadığı, bu mövzuda lazımi təhsili alıb-almadığı elə də bir əhəmiyyət daşımaz. Hətta vəzifəyə gələn adam bəlkə də bu işi görmək istəmir, amma başqa bir işdə istədiyi mənfəətləri əldə etməsi qeyri-mümkün olduğu üçün məcburi surətdə bu işi görür. Bu məcburiyyət və məlumatsızlıqdan ötrü də faydalı işlər görməsi qeyri-mümkün olur. Bundan ötrü, vaxt gəldikdə ən sadə problemlərin belə öhdəsindən gələ bilmir, sadə insanların ağıllarını işlətməklə tapa biləcəkləri tədbirləri vaxtında görə bilmədiyinə, işə başlamasından hələ çox az vaxt keçdiyinə görə həlli mümkün olmayan problemlərlə üz-üzə gəlir.

Halbuki, Quran əxlaqının yaşandığı bir cəmiyyətdə belə bir mənzərəylə qarşılaşmaq qeyri-mümkündür. Çünki vəzifələri, məsuliyyətləri işə bələd olan kəslərə əmanət vermək Allahın Quranda bildirdiyi qəti bir əmridir:

Həqiqətən, Allah sizə əmanətləri sahiblərinə qaytarmanızı və insanlar arasında hökm verərkən ədalətlə hökm vermənizi əmr edir. Allahın sizə verdiyi bu öyüd-nəsihət necə də gözəldir! Şübhəsiz ki, Allah Eşidəndir, Görəndir. (Nisa surəsi, 58)

Allahdan qorxan və din əxlaqını yaşayan kəslər də Allahın əmrlərini olduqca dəqiqliklə yerinə yetirirlər. Eynilə dindar bir cəmiyyətdə özlərinə müxtəlif vəzifələr, məsuliyyətlər əmanət edilən kəslər də Allahdan qorxan kimsələr olacaqları üçün verilən vəzifələri ən yaxşı şəkildə yerinə yetirməyə səy göstərərlər:

O kəslər ki, əmanəti danmır və əhdlərini pozmurlar. (Məaric surəsi, 32)

Din Əxlaqı Insanlar Arasındakı Vəfasızlığı Və Sədaqətsizliyi Aradan Qaldırar

Etibarlılıq, vəfa və sədaqət kimi anlayışlar din əxlaqıyla insanlara öyrədilən dəyərlər olub, ancaq dinin yaşandığı bir mühitdə tətbiq oluna bilər. Quran əxlaqının yaşanmadığı bir yerdə isə bu dəyərlərin yaşadılmasına ümid etmək böyük bir səhv olar. Çünki insanların bir-birlərinə hər cür şərait və vəziyyətdə, xəstəlikdə, sağlamlıqda, çətinlik və sıxıntı vaxtlarında vəfalı davrana bilmələri ancaq, Allahın razı olacağını bilmələri və axirətdə əvəzini alacaqlarını ümid etmələriylə mümkün olar. Əks halda, yəni adam əgər etdiklərindən ötrü haqq-hesaba çəkilməyəcəyini və etdiyi pis əməllərdən ötrü də cəzalandırılmayacağını düşünürsə, bu vəziyyətdə ilk növbədə öz mənfəətlərini düşünəcək və eqoist davranacaq.

Cəmiyyət bunun müxtəlif nümunələriylə doludur, maddi vəziyyəti yaxşı olan bir adam müflisləşdikdə, yaxşı vəzifədə olan biri vəzifəsini itirdikdə, yüksək rütbəli bir adam təqaüdçü olduqda, məşhur biri şöhrətini itirdikdə ətrafında heç kim qalmaz. Eynilə bir adam amansız bir xəstəliyə tutulduğu vaxt da çox vaxt ətrafında onunla maraqlanan dostu qalmaz. Yenə tez-tez rast gəlinən bir nümunə də biznes tərəfdaşlarının bir-birlərini dolandırmasıdır. Xüsusilə də bu cür maddi mənfəət əlaqələrində hər cür əxlaqsızlıq asanlıqla edilə bilər. Çünki pul, din əxlaqını yaşamayan insanların ən dəyər verdikləri anlayışdır. Bu qeyd olunanlar gündəlik həyatda insanların eşitməyə vərdiş etdikləri, hətta şəxsən şahid olduqları nümunələrdir.

Dost əlaqələri də vəfasızlığın konkret olaraq müşahidə olunduğu bir sahədir. Başqa birindən daha çox mənfəət əldə edəcəklərini başa düşdükləri vaxt ən yaxın dostlarını belə rahatlıqla tərk edərlər, belə ki, insanların böyük hissəsi bu vəziyyətə məruz qalmış, bunun çətinliyini çəkmişdir. Bu qanun nişanlı, sözlü ya da evlənməyə hazırlaşan insanlar üçün də məqbuldur. Maddi imkanları daha çox, fiziki baxımdan daha gözəl ya da kariyerası daha yaxşı olan biriylə qarşılaşdıqları vaxt dərhal sevdikləri şəxslərə sədaqətsizlik göstərərlər. Evlilik əlaqələrində də vəziyyət belədir. Yoldaşlar bir-birlərini rahatlıqla aldada bilər və ya tərk edə bilərlər. Onların batil düşüncələrinə əsasən onsuzda özlərini heç kim görmür, etdikləri gizli qalacaq, buna görə də çəkinəcəkləri bir vəziyyət yoxdur. Nəticə etibarilə, cahiliyyə cəmiyyətində hər cür insan əlaqəsində qarşılıqlı sədaqətsizlik və buna görə də etibarsızlıq geniş yayılmışdır. İnsanların bir-birlərinə qarşı olan bu etibarsızlıqları hər an narahat bir həyat yaşamalarına səbəb olar.

Cəmiyyətdəki sədaqətsizlik nümunələri yalnız bunlarla məhdudlaşmır. Gənc vaxtlarında hər hansı bir sahədə tanınan kəslər o dövrlərində hər kəsin diqqqət mərkəzində olarkən, onların böyük hissəsi yaşlandıqları vaxt ümumiyyətlə, tək başlarına qalarlar. Çox vaxt bir çoxları aclıq və səfalət içində, evlərində ya da 3-cü kateqoriyalı yataqxanalarda, böyük bir tənhalıq içində ölümü gözləyərlər. Artıq ətraflarında nə pərəstişkarları, nə jurnalistlər, nə də dostları vardır. Özləriylə maraqlanan kəslər də qalmamışdır. Tam tərs bir həyat yaşayarkən yaşlanmalarıyla birlikdə tərk edilib tənha qalmaları onları da təəccübləndirər və din əxlaqının yaşanmamasının bir nəticəsi olaraq da, əlbəttə ki, canları yanar. Ancaq bu əxlaq Quran əxlaqının yaşanmadığı mühitlərin dəyişməz qanunudur.

Şatafatlı bir yaşam sürerken yaşlanmalarıyla beraber yalnızlığa terk edilen insanlar dinsiz toplumlardaki sadakatsizliğin delillerindendir.

Dini inkar edənlər arasında hakim olan inanca əsasən insanlar təsadüflər nəticəsində təkamül keçirərək, meymundan törəyən canlılardır. Ancaq zahiri görünüşləri və zənginliklərindən ötrü dəyər görərlər, bunları itirdikdə isə artıq heç bir dəyəri qalmaz. Əlbəttə ki, bu fəlsəfəyə görə meymundan gəlib, torpağa gedəcək bir varlığa dəyər verilməz. Onsuz da artıq daha gənc, daha gözəl, daha məşhur kəslər onların yerlərini almışdır, bu vəziyyətdə onlara ehtiyac olmadığı aydındır. Cəmiyyətin digər fərdləri də axırda torpağa girib, yox olacaqlarını düşünən insanlardır. Dinə inanmadıqlarına görə bu kəslərin vəfayla, sədaqətlə vaxt itirmələri öz fəlsəfələri baxımından mənasızdır. Oxşar şəkildə qocalar evi və kimsəsizlər evi də uşaqları tərəfindən istənməyən ya da xalq arasındakı ifadəylə “qapıya qoyulan” ana-atalarla dolub daşar. Onlar da min bir zəhmət və fədakarlıqla yetişdirdikləri uşaqları tərəfindən tərk edilərlər. Üstəlik pis rəftar da görərlər.

Pek çok insan yaşlılık dönemlerinde yakınları tarafından huzurevlerine yerleştirilir ya da sokağa terk edilir. Bu, din ahlakının yaşanmadığı toplumlarda insanın değersiz bir varlık olarak görülmesinin sonuçlarından biridir.

Göründüyü kimi din əxlaqı yaşanmadıqda insan ən yaxını olan ana və atasına qarşı da belə zalımca rəftar göstərə bilər. Qaldı ki, bu əxlaqsızlıq, vəfasızlıq hər növ insan əlaqəsində yaşanır. Əslində hər kəsə çətinlik verən və canını yandıran bu ictimai xəstəliyin yeganə həlli yalnız din əxlaqının yaşanmasıdır. Din əxlaqı yaşandığı təqdirdə insan dəyərsiz bir varlıq olaraq görülməkdən xilas olar, Allahın ruh verdiyi dəyərli bir varlıq halına gələr. Bu dəyərli varlığın ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, əlbəttə ki, xarici görünüşü, sahib olduğu mallar ya da statusu deyil, təqvası və ya digər bir sözlə, Allaha olan yaxınlığı və gözəl əxlaqıdır. Çünki insanın bu dünyada istifadə etdiyi bədəni, sahib olduğu digər hər şey kimi keçicidir. İnsan bu dünyaya imtahan olunmaq üçün gəlmişdir, qısa bir müddət qalıb, axirət yurduna gedəcək və dünyada göstərdiyi əxlaqından ötrü orada sorğu-suala çəkiləcək. Bu vəziyyətdə insan üçün ən əhəmiyyətli şey göstərdiyi əxlaqı olacaqdır. Din əxlaqında vəfalı və sadiq olmaq vacibdir, çünki Allah qullarından bunu istəyər, dindarlar da normal olaraq Allahın bəyəndiyi bu əxlaqdan zövq alarlar.

Quran əxlaqı yaşandıqda vəfanın, sədaqətin ən gözəl nümunələrinə şahid olunur. Ana-ata baş tacı olar, dəyərli ifaçılar, alimlər, vətənə millətə xidmət etmiş, əməyi keçmiş kəslər, yaşları nə qədər irəliyəyirsə irəliləsin cəmiyyətdə həmişə sevgi, hörmət görərlər. Gənclər və sevənləri tərəfindən tez-tez ziyarət edilir, hər cür ehtiyacları nəzərə alınır. Dostluqlar öz qardaşlarından daha çox bir bağlılıqla olar və ömür boyu davam edər. Üstəlik xəstəlik, çətinlik, maddi sıxıntı kimi vəziyyətlərdə kömək etmək və beləcə, gözəl əxlaq göstərərək Allahın razılığını qazanmaq üçün bütün ətrafı bir-biriylə yarışar. Yoldaşlar, evlənəcək kəslər Allahın razılığını güdmək və bunun sonsuza qədər davam etməsi niyyətiylə bərabərliklərini davam etdirərlər. Ölümdən sonra sonsuza qədər davam edəcək bir həyatın varlığını bildikləri və iman etdikləri üçün bir-birlərinə çox bağlı, sadiq və vəfalıdırlar. Bu elə bir sədaqət anlayışıdır ki, iki tərəfdən biri şikəst qalsa da, aciz bir vəziyyətə düşsə də, sağlamlığını və ya fiziki gözəlliyini itirsə də eyni bağlılıq və vəfa davam edər. Məsələn, gözəl bir insanın üzü yansa və tanınmayacaq vəziyyətə gəlsə mömin olan həyat yoldaşı buna şəfqət duyar və səbir edər, dünya həyatının çox tez keçəcəyini, əsl yurdun axirət olduğunu bildiyi üçün həyat yoldaşına sevgisindən, hörmətindən, mərhəmətindən heç bir şey əsirgəməz. Çünki qarşısındakı insanda dəyər verdiyi şey ruhudur. Hətta belə bir vəziyyətdə sədaqət göstərmək mömin üçün daha da zövqlü olur.

Din ahlakını yaşayan insanlar ölümden sonra sonsuza dek sürecek bir yaşamın varlığını bildikleri için birbirlerine çok bağlı ve vefalıdırlar. Kuran ahlakı her türlü toplumsal sorunun tek çözümüdür.

Möminlərin bu sədaqət anlayışı iş ortaqlıqlarında və digər hər cür əlaqələrində etibarlıdır. Verdikləri sözü yerinə yetirmək, əhdlərini yerinə yetirmək, ortaqlıqlarını etibarla davam etdirmək sadiq və etibarlı xarakterlərinin göstəricisidir. Verilən sözə sadiq olmaq əhəmiyyətli bir mömin əlamətidir. Quran əxlaqının yaşanmadığı bir mühitdə isə insanlardan sözlərinə və bir-birlərinə vəfalı olmalarını gözləmək əbəsdir.

Bu nöqtə də əhəmiyyətlidir ki, din əxlaqını yaşamayan hətta dinsiz olduğunu söyləyən bir adam bu verilən nümunələri oxuyub, özünün dindar olmadığı halda bunlardan heç birini əsla etməyəcəyini iddia edə bilər. Həqiqətən də bu günə qədər heç etməmiş da ola bilər. Lakin daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, şərtlər elə dəyişər və bəlkə elə böyük mənfəətlərdən bəhsi keçər ki, bir nöqtədə sədaqətsizlik edə bilər. Bəlkə bundan ötəri özünə görə qınanmayacağı bir mühitə gedə bilər ya da özünə çox cazibədar görünən variantlarla qarşılaşa bilər. Bunlar kimi, dünyəvi əxlaqından, prinsiplərindən vaz keçəcəyi bir çox ehtimal meydana gələ bilər. Halbuki, şərtlər nə olursa olsun, mömin olan bir adam Allahın məmnun olmayacağı bir əxlaqı ya da Allahın qadağan etdiyi bir rəftarı əsla etməz. Bu adam üçün belə bir mövzunun istisnası da olmaz.

Din Əxlaqının Yaşandığı Mühitdə Sülh və Əmin-Amanlıq Hakim Olar

Allah, Quranda möminlərə əmin-amanlığın və gözəl əxlaqın hakim olduğu bir sistem tövsiyə etmişdir. Bu sistemdə qəzəblənmək, kin saxlamaq kimi pis əxlaq xüsusiyyətləri yoxdur. Çünki Allah Quranda möminlərə bu cür rəftarları qadağan etmişdir:

O müttəqilər ki, bolluq zamanı da, qıtlıq zamanı da mallarından Allah yolunda xərcləyir, qəzəblərini boğur və insanları bağışlayırlar. Allah yaxşı iş görənləri sevir. (Ali İmran surəsi, 134)

O kəslər üçün ki, böyük günahlardan və çirkin əməllərdən çəkinir, qəzəbləndikləri zaman xətanı bağışlayırlar. (Şura surəsi, 37)

Allah möminlərə yuxarıdakı ayələrdə göründüyü şəkildə tərif verir. Möminlər də bundan kənar bir əxlaq nümayiş etdirməkdən çəkinərlər. Çünki bütün həyatlarını Allahın sevgisi və Onun rizası əsasında qurmuşlar. Həyatları boyu atdıqları hər addımda, göstərdikləri hər əxlaqda, etdikləri hər rəftarda, dedikləri hər sözdə ən doğrusunu, ən gözəlini seçərək davranar, Allahın ən bəyənəcəyi əxlaqa sahib olmağa çalışarlar. Allah onlardan gözəl əxlaqdan da üstün bir əxlaq istəyir, bunu da “ən gözəl” olaraq ifadə edir. Bir çox ayədə bu incəliyə diqqət çəkilmişdir:

İslam əxlaqının yaşandığı mühit hər kəsin “ən gözəl” rəftara meyl etdiyi, bunu etməyə cəhd etdiyi bir mühitdir. Hər kəsin “ən gözəl” olanı axtardığı bir mühitdə normal olaraq hüzur, əmin-amanlıq və gözəllik hakim olar. Əsəbləşmə, qəzəblənmə, döyüş, səs-küy, mübahisə və bunlara bənzər pis əxlaq xüsusiyyətlərinin heç biri müşahidə olunmaz. Ailə mühitlərində, dost əlaqələrində, ticarət məsələlərində, nəqliyyatda, hər cür əməkdaşlıqlarda və bölgülərdə, gündəlik həyatın heç bir parçasında möminlər bu cür alçaldıcı rəftarlara və sadəliklərə tənəzzül etməzlər. Digər insanlar tərəfindən normal qarşılana bilən bu cür rəftarlar bir mömin üçün xəcalətdir.

Allah bir ayetinde "Kötülüğü en güzel olanla uzaklaştır" şeklinde buyurmaktadır. Sinirlenmemek, her koşulda yatıştırıcı insan olmak Allah'ın hoşnut olacağı umulan davranışlardandır.

İslam əxlaqı əsl mənada yaşandığı təqdirdə cəmiyyətdə normal olaraq dinc bir mühit meydana gələr. Din əxlaqı yaşanmadığı müddətdə də insanlar narahatlıqlara və sıxıntılara məhkumdurlar. Din əxlaqını yaşamayan və ya dinə inanmayan bir insanı dayandıracaq bir mexanizm yoxdur, bu adam tamamilə nəfsinin nəzarəti altındadır. Belə bir insanın bir anı digər anına uyğun gəlməz. Öz-özlüyündə qəzəblənər, incidici ola bilər, səsini çirkin bir tərzdə yüksəldər, qışqırar, hiddətlənər hətta şiddət belə tətbiq edə bilər. Əslində qəzəblənmək fərdi və ictimai narahatlığın xaricə əks olunan bir formasıdır, daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi bu, ər-arvad və dostlar arasında, ticarət əlaqələrdə olduğu kimi nəqliyyat tıxaclarında belə sıxlıqla rast gəlinən bir vəziyyətdir. Xüsusilə darda qaldıqları vaxtlarda, işlər yolunda getmədikdə, ani vəziyyətlərdə, mənfəətləri təhlükə altında olduğu vaxtlarda əsəbləşməyən insan çox nadirdir. Məhz bu cür insanlarla dolu bir cəmiyyət də hər cəhətdən xoşagəlməz bir hal alır. Qarşıdakı insanın yorğun, dalğın, kədərli, yuxusuz ola biləcəyini və özü kimi bir insan olduğunu düşünmədən ən kiçik axsaqlığa, özünə toxunan ən kiçik bir hadisəyə həddindən artıq reaksiya verər, qışqırıb-bağırar, təhqir edər, hətta davaya girişər. Yeməyin duzunun çox olmasına, köynəyində ləkə qalmasına və ya qapıçının zibili bir az gec gəlib aparmasına və bunlara bənzər bir çox mövzuda eyni dərəcədə hiddətlənə bilər. Həqiqətən həssaslıq göstərməsi, reaksiya verməsi, müdaxilə etməsi lazım olan bir mövzuda, haqsızlıq, ədalətsizlik vəziyyətində isə özünə zərər toxunmursa laqeydlik, etinasızlıq göstərə bilər.

Din Əxlaqı Insanların Stabil Bir Ruh Halına Sahib Olmalarını Təmin Edər

Din əxlaqını yaşayan insanlar tam mənasıyla Allaha təslim olduqları, hər şeyin Allahın nəzarəti altında baş verdiyini bildikləri üçün olduqca stabil və etidallı bir ruh halına sahibdirlər. Yaxşı ya da pis heç bir hadisə qarşısında özündən çıxmaz, ani reaksiyalar verməz, tamamilə ağıllı olaraq hərəkət edərlər. Buna görə də olduqca etibarlı insanlardır. Ən pis şərtlərdə belə həm özlərinin, həm də ətraflarının ən az zərər görəcəkləri şəkildə, ən ağıllı tədbirlər görərlər. Çünki möminlər Allahın kitabı olan Quranla öyrədilmiş insanlardır və bütün davranış, hərəkət və reaksiyaları da Qurandan öyrəndikləri üstün əxlaq və xarakter quruluşu çərçivəsində baş verər. Allahın hökmlərinə olduqca həssas bir şəkildə tabe olduqlarından və Allahdan qorxub çəkindiklərindən ötrü ağıl və şüur cəhətdən çox inkişaf etmişlər. Hadisələr qarşısında ən doğru və ən gözəl davranış tərzini göstərə bilmələrini təmin edən bir qavrayış, fərasət və mühakimə yürütmək qabiliyyətinə sahibdirlər.

Hayır, kim (güzel davranışı ve) iyilikte bulunarak kendisini Allah'a teslim ederse, artık onun Rabbi Katı’nda ecri vardır. Onlar için korku yoktur ve onlar mahzun olmayacaklardır. (Bakara Suresi, 112)

Əlbəttə ki, bu xüsusiyyətlərə sahib olan mömin heç bir hadisə qarşısında təşvişə, ümidsizliyə, narahatlıq və ya kədərə qapılmaz, həmişə stabil, təvəkküllü, sağlam bir ruh halına sahib olar. Çətinliklər qarşısında ruhdan düşməz, qərarsızlığa düşməz və səbirli davranar. İnsanlara, tolerant və mərhəmətli davranar. Sözün ən gözəlini danışar, rəftarın ən gözəlini göstərər. Güclü, etibarlı, yetkin bir şəxsiyyət nümayiş etdirər. Hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu yaddan çıxartmaz və qarşılaşdığı heç bir hadisədə aşağıdakı ayələri ağlından çıxarmaz:

Yer üzündə baş verən və sizin başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl o, Yazıda müəyyən edilmiş olmasın. Şübhəsiz ki, bu, Allah üçün çox asandır. Allah bunu əlinizdən çıxana kədərlənməyəsiniz və Onun sizə verdiyinə həddindən artıq sevinməyəsiniz deyə belə izah edir. Allah heç bir özündən razını, özünü öyəni sevmir. (Hədid surəsi, 22-23)

Quran əxlaqını yaşamayan insanlar isə Allahı tanıyıb, bütün hadisələrin Allahın nəzarəti altında olduğunu düşünmədikləri üçün həyatları həmişə qorxular, narahatlıqlar, hüzursuzluqlar içərisində keçər. Bundan ötrü də qeyri-stabil və neqativ bir şəxsiyyət nümayiş etdirərlər. Kənardan baxan biri üçün bu kəslərin ruh halı olduqca narahatvericidir. Bu tip kəslər həmişə qeyri-sabit ruh halında yaşayarlar. Çox xoşbəxt kimi görünərkən bir anda kədərlənib ağlamaya başlaya bilərlər. Niyə kədərlənəcəkləri ya da hansı səbəbə görə ağlayacaqları da qeyri-müəyyəndir. Bəzən köhnə bir xatirələri ağıllarına gələr, doluxarlar. Çox asanlıqla depressiyaya düşər və bunu rahatlıqla, normal bir hərəkətmiş kimi “depressiyadayam” deyərək dilə gətirərlər. İntihar etməyi belə düşünər, hətta cəhd edə bilərlər. Belə insanların hərəkətlərində heç bir hədd yoxdur. Nəyin doğru nəyin səhv, nəyin yaxşı, nəyin pis, nəyin gözəl nəyin çirkin olduğu mövzusunda qəti bir fikirləri də yoxdur, nəyin yerində nəyin yersiz, nəyin lazımi, nəyin lazımsız, nəyin mənalı nəyin mənasız, nəyin ağıllı nəyin dəlilik olduğuna sağlam düşüncəylə qərar verə bilməzlər. Çünki bütün bu anlayışlar haqqında ən doğru hədləri bildirən haqq dindən xəbərsizdirlər.

Korku, endişe, huzursuzluk gibi sıkıntılar, dini yaşamayan insanların günlük yaşamlarının büyük bir bölümünü oluşturur. Bu sıkıntıların sonucu ise dengesiz bir kişiliktir.

Dindən xəbərsiz olduqları üçün Allaha təvəkkül etməzlər. Allahın hər şeyi bir qədər ilə yaratdığından, hər şeyin Allahın diləməsiylə baş verdiyindən və bu dünyada başlarına gələn yaxşı ya da pis hər şeyin özlərinin imtahan edilməsi üçün yaradıldığından xəbərləri yoxdur. Dindən xəbərsiz olduqları üçün başlarına gələn hadisələrin hikmətlərini və mahiyyətini başa düşə bilməz və bu hadisələr qarşısında ən yaxşı reaksiya və davranışın necə olmalı olduğunu bilə bilməzlər. Hər şeyin təsadüflər nəticəsində olduğunu düşündükləri üçün bütün həyatları etibarsızlıq, narahatlıq və stress içində keçər. Buna görə də daim tərəddüd edər, səhv qərarlar və səhv reaksiyalar verərlər. Etdikləri bütün işlərdən peşmançılıq çəkərlər.

Heç bir mövzuda sağlam bir düşüncələri yoxdur, yaxşı bir hadisə qarşısında dərhal qürrələnib sevinər, hədlərini aşar, azğıncasına hərəkətlər edə bilərlər. Azğınlıqları, həyasızlıqları və qürurlanmaları artar. Sevindikdə özlərini itirər, alçaldıcı, sadə hərəkətlər göstərə bilərlər. Pis bir hadisə qarşısında da eynilə nəzarətsiz davranar, birdən-birə hər cür acizlik və çirkin davranışı göstərə bilərlər. Hövsələdən çıxıb özlərini yerdən yerə atar, qışqırıb bağırar və hönkürə-hönkürə ağlaya bilər. Qəzəbləndikləri vaxt şüursuz hərəkətlər edə bilər, pis sözlər deyə bilərlər.

Bu cür rəftarların yalnız müəyyən bir mədəniyyət səviyyəsinin aşağı insan təbəqlərinə xas olduğu zənn edilməməlidir. Din əxlaqını yaşamayan cəmiyyətlərdə ən yetkin, ən mədəni, ən ağlı başında görünən, “sözünü kəlamını bilən” deyə ifadə edilən kəslər belə gözlənilməz bir hadisə qarşısında özünü itirib sadə, səviyyəsiz rəftarlar göstərə bilərlər. Nəfslərinə ağır gələn, mənfəətlərinə zidd düşən hallarda bu cür kəslərin necə çirkin, təcavüzkar ya da aciz bir xarakterə büründükləri çox tez şahid olunan bir həqiqətdir.

Din Əxlaqını Yaşayan Insanlar Güclü və Qətiyyətli Bir Şəxsiyyətə Sahib Olurlar

Cahiliyyə mühitində insan, şəxsiyyət olaraq güclü görünsə belə mütləq bəzi hüdudları vardır. Din əxlaqını yaşamayan bir insan müəyyən bir məqamdan sonra zəifliklərinin öhdəsindən gələ bilməz. Müxtəlif pis rəftar və davranışlara prinsip etibarilə qarşı çıxanlar, belə əhəmiyyətli bir mənfəətləri olduqda prinsiplərindən imtina edə bilərlər. Həyat yoldaşlarından, yaxınlarından gördükləri bir təzyiq, xəstəlik, ehtiyac və ya bunlara bənzər bir vəziyyət meydana gəldikdə və bu tələblərdən ötrü qınanılmayacaqları bir mühit tapdıqları vaxt heç bir qanun və ya prinsipə əhəmiyyət verməzlər. Cəlbedici mənfəətlər qarşısında güzəştə getmələrinin qarşısını alacaq heç bir ciddi səbəbləri yoxdur.

... Allah Öz Elçisinə və möminlərə mənəvi rahatlıq nazil etdi və onlara təqva sözünü vacib buyurdu. Onların buna daha çox haqqı var idi və ona layiq idilər. Allah hər şeyi bilir. (Fəth surəsi, 26)

Yalnız daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi din əxlaqını yaşamayan bir insanın bu günə qədər belə bir şey etməmiş olması əhəmiyyətli deyil.

Əhəmiyyətli olan bu güzəştlərə getməsinə mane olacaq heç bir hüdud, çəkinəcək səbəbinin olmamasıdır. Bəhsi keçən insanlar Allahdan qorxmadıqları üçün iradələrini qoruyacaq bir gücə sahib deyildirlər.

Halbuki, din əxlaqını yaşayan biri üçün vəziyyət çox fərqlidir. Dünyada mövcud olan heç bir səbəb onları doğru bildiklərini etməkdən və bu mövzuda qətiyyətli olmaqdan yayındırmaz. Bunun əsas səbəbi isə sahib olduqları Allah qorxusudur. Allahın qüdrətini qavraya bildikləri üçün Allahın əzabından və cəzalandırmasından şiddətlə qorxarlar. Allahın özlərini hər an eşitdiyini, gördüyünü və gizlətdikləri hər şeyi Allahın bildiyini bilir, hər an Allahın hüzurunda olduqlarını hiss edərək yaşayarlar. Din əxlaqına həqiqi mənada bağlanmış insanlar güclü və iradəli olurlar, hər nə olursa olsun Quranla qadağan edilən, Allahın xoşuna gəlməyəcək bir şeyi etməzlər. Möminlərin, qarşılaşdıqları heç bir hadisə qarşısında Allaha yaxınlaşmaqdan güzəştə getməyən münasibətləri ayələrdə belə xəbər verilmişdir:

O kişilər ki, nə ticarət, nə də alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevriləcəyi bir gündən qorxurlar. Bu ona görədir ki, Allah onları, etdikləri əməllərin ən gözəli ilə mükafatlandırsın, onlara olan lütfünü artırsın. Allah istədiyinə hesabsız ruzi verir. (Nur surəsi, 37-38)

Quran Əxlaqı Eqoizmi Aradan Qaldırır

Din əxlaqını yaşamayan insanların yalnız özlərini düşünmələri qaçınılmazdır. Bu əslində fəlsəfi bir zərurətdir, çünki yaşadıqları sistem bunu tələb edir. Fədakarlıq, mərhəmət, gözəl əxlaq kimi dəyərlər din əxlaqının gətirdiyi və ancaq dinlə birlikdə tam mənasıyla yaşana biləcək dəyərlərdir. Ancaq Allaha və axirətə iman edən, haqq-hesaba çəkiləcəyini bilən kəslər Allahın razı olduğu və bəyəndiyi bu əxlaqı heç nəyə güzəştə getmədən yaşayarlar. Buna görə də dindar olmayan bir insanın belə bir əxlaqı tam mənasıyla yaşaması qeyri-mümkündür. Lakin bunu, “cəmiyyətdə eqoist insanlar da vardır, mən onlardan deyiləm” şəklində düşünmək, öz boynuna heç götürməmək səhv olar. Çünki əgər din əxlaqı yaşanmırsa, eqoizmin başqa bir alternativi yoxdur. Digər pis əxlaq xüsusiyyətlərində olduğu kimi bunun da səbəbi eynidir: Bu sonsuz bir həyatın varlığına, haqq-hesaba çəkiləcəyinə, cəzalandırılacağına inanmamaq və Allahdan qorxmamaqdır.

Buna görə də din əxlaqını yaşamayan insanlar öz ifadələriylə “gəmisini xilas edən kapitan” tərzində bir həyat yaşayarkən, ətraflarındakı insanlara biganə yanaşarlar. Həyatdan gözlədikləri daha zəngin olmaq, daha yaxşı bir kariyeraya sahib olmaq, daha yaxşı yaşamaq və bunlara bənzər məqsədlərdir. Ətraflarındakı kəsləri, dostlarını, ehtiyac sahiblərini düşünmək hətta bütün insanlara faydalı olmaq ağıllarına belə gəlməz. Çünki özlərinə görə, bu fədakarlıqları göstərmələrini, bu cür bir əxlaqı yaşamalarını tələb edəcək heç bir səbəb yoxdur. Ətraflarında da daha fərqli bir sistemə rast gəlməzlər, onsuz da bütün cəmiyyət bu vəziyyətdədir. Bu vəziyyət də onlara vicdani bir rahatlıq verər.

Bir sözlə, din əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə eqoizm qaçınılmazdır. Belə bir cəmiyyətdə az ya da çox hər kəs mütləq eqoistdir. Halbuki, eqoizm insanın nəfsinə, ondan çəkinməsi üçün imtahan məqsədiylə verilmiş bir xüsusiyyətdir. Bu vəziyyət ayədə belə ifadə edilir:

...Doğrusu, nəfslər xəsislik etməyə hazırdır. Əgər qadınlarla yaxşı davranıb Allahdan qorxsanız, bilin ki, Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır. (Nisa surəsi, 128)

Ümumiyyətlə, eqoist insanlar ən kiçik bir təfərrüatdan ən əhəmiyyətli mövzulara qədər hər şeydə öz istəklərinin yerinə yetirilməsini istəyərlər. Qarşı tərəfin istəyi ya da razılığı onlar üçün əhəmiyyətli deyil. Məsələn, yorulsa dərhal oturmaq istəyər, amma özündən daha yorğun, yaşlı və ya xəstə olan insanların oturmasına əhəmiyyət verməz. Dostlarıyla bir yerdə olarkən ən yaxşı yemək, ən yaxşı yer, ən yaxşı yataq, ən yaxşı paltar həmişə özünün olmalıdır. Öz rahatlığı üçün başqaları narahat və hüzursuz olacaqsa, bu da əhəmiyyətli deyil. Özü dincələrkən səssizliyin yaranmasını istəyər, amma əylənmək istədikdə narahat olan insanlara əhəmiyyət verməz; bunu ən normal haqqı olaraq görər. İş yerində, məktəbdə, dostlarıyla olan əlaqələrində, evliliyində demək olar ki, hər yerdə eqoizmin müxtəlif növləri ortaya çıxar.

Vaxtaşırı din əxlaqının yaşanmadığı mühitlərdən də istisna olan kəslər çıxa bilər. Məsələn, “yaxşı” insan kimi tanınan şəxslər vardır. Həyat yoldaşına, dostuna qarşı comərd, fədakar olaraq tanınan bu kəslər, həmçinin bir çox sosial yardım fəaliyyətlərində də tez-tez iştirak edərlər. Lakin bu cür kəslər çox vaxt, etdikləri yaxşılıqları Allahın rizasını qazanmaq üçün deyil, yaltaqlıq, yaxşı və fədakar bir insan kimi tanınmaq, təriflənmək, təqdir toplamaq üçün edərlər. Həmçinin, bu kəslərin verdikləri hədiyyə və etdikləri yardımlar da öz maliyyə vəziyyətlərinə təsir edəcək bir külfət deyil.

İdealist olaraq tanınan insanlar da eyni zehniyyətdə bir liderlik etmək, məsuliyyət götürmək istəyinə sahibdirlər. Məqsədləri heç vaxt Allahın rizasını qazanmaq, insanlara, cəmiyyətə faydalı olmaq, xidmət etmək deyil. Bu kəslər alnız eqoist duyğularını təmin etmək, şöhrət, tərif, nüfuz qazanmaq məqsədiylə boyunlarına belə məsuliyyətlər götürər, vəzifə və məqam əldə etməyə çalışarlar. Ciddi mənada bir mənfəətləri olduqda isə həqiqi əxlaqlarını büruzə verərlər.

Din əxlaqını yaşamayan cəmiyyətlərdə, “fədakar” olduğunu düşünən bir adamı möminlərin əxlaqlarıyla və fədakarlıqlarıyla müqayisə etdikdə, həmin adam olduqca eqoist görsənər. Çünki möminlərin fədakarlıq anlayışı onların qavradıqlarından xeyli üstündür. Möminlər, qardaşlarının ehtiyacını öz ehtiyaclarından üstün tutarlar. Özləri üçün istədiklərinin daha çoxusunu səmimi olaraq qardaşları üçün istəyərlər. Çünki Qurana tabe olmaq onlara elə bir əxlaq qazandırmışdır ki, “Onlar özlərinin istədikləri şeylərdən kasıba, yetimə və əsirə də verərlər” (İnsan surəsi, 8) Bu əxlaqdan ötrü möminlər ayənin ifadəsiylə “…zəif kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda... “ (Nisa surəsi, 75) mübarizə apararlar, yalnız özlərini düşünmək əvəzinə hər kəsin məsuliyyətini öz üzərinə götürüb, böyük düşünərlər.

Məhz din əxlaqı tam mənasıyla yaşandığı təqdirdə ictimai əlaqələr də fədakarlığa əsaslanacaq, bir çox problem aradan qalxacaq.

Din Əxlaqını Yaşamaq Dünya Həyatına Hərisliklə Bağlanmağın və Tamahkar Olmağın Qarşısını Alar

İnsanlar sevgi, qardaşlıq, köməkləşmə, dostluq və paylaşma kimi anlayışları həqiqi mənada din əxlaqı sayəsində öyrənmişlər. Bu dəyərlər də yalnız din əxlaqı yaşandığı müddətcə qoruna bilər. Çünki insanların nəfsləri daha əvvəl də bəhs etdiyimiz kimi, dünyəvi hərisliklərə, eqoist ehtiraslara əlverişli yaradılmışdır. Din əxlaqından uzaq insanlar da axirət yurdunu qazanmağı qarşılarına məqsəd qoymadıqlarından ötrü, bütün ömürləri boyu bitib tükənmək bilməyən ehtiraslarını təmin etmək istəyərlər. Allah bu cür insan modelini Quranda belə təsvir edir:

Mən ona bolluca var-dövlət bağışladım, qayğısına qalan oğullar verdim və onu hər cür imkanlarla təmin etdim. Bunlara baxmayaraq, o, yenə də əlavə etməyimi arzulayır. (Müddəssir surəsi, 12-15)

Din əxlaqının yaşanmadığı mühitlərdə insanlarda həmişə mal və pul hərisliyi olar, bunların daha çoxuna tamah salarlar. Belə bir cəmiyyətdəki insanlar arasında rəqabət duyğusu da çox güclü olar. Ən zəngin, ən müvəffəqiyyətli, ən gözəl, ən məşhur, ən sevilən həmişə özləri olmalıdır. Başqalarında bu xüsusiyyətlərin olmasına heç dözə bilməzlər. Həqiqətən də başqalarının yaxşılığı, gözəlliyi və ya sahib olduqları şeylər, içlərini dünya ehtirası bürümüş kəsləri çox narahat edir. Üstəlik həsəd aparar, onların sahib olduqlarının daha çoxunu əldə etməyi istəyərlər. Hətta elə ki, özlərinin istəyib də çata bilmədikləri bir şeyə digər insanlar sahib olarsa, onların bu sahib olduqlarını itirmələri çox xoşlarına gələr.

Bilin ki, dünya hayatı ancak bir oyun, '(eğlence türünden) tutkulu bir oyalama', bir süs, kendi aranızda bir övünme (süresi ve konusu), mal ve çocuklarda bir 'çoğalma-tutkusu'dur. (Hadid Suresi, 20)

Həris və tamahkar insanların bir-birlərinə qarşı olan bu dünyagörüşlərinin əsasında həyat fəlsəfələri durar. Çünki bu kəslər digər insanlara Allahın yaradıb ruh verdiyi dəyərli insanlar kimi deyil, meymundan təkamül keçirən və bir müddət sonra torpaq olub, bir daha əsla dirilməyəcək adi məxluqlar olaraq baxarlar. Özləri də “bu dünyaya bir dəfə gələcəklər”inə görə hər şeyin ən çoxuna sahib olmaq, nəfslərinin istəyini sərhəd bilmədən təmin etməkdən başqa bir məqsədləri olmamalıdır. Bu azğın məntiqlərinə görə, daha aza qane olmaq, başqalarının istək, mənfəət və ehtiyaclarını güdmək isə onlara görə tamamilə məntiqsizdir. Şübhəsiz ki, bəhs edilən insanların aralarında daşıdıqları bu düşüncələr olduqca səhvdir və sahiblərini sıxıntılı bir ruh halına salar.

Belə bir həyat ilk baxışda din əxlaqından xəbərsiz bir adam üçün çox cazibədar görünsə də əslində çox stressli, maddi və mənəvi cəhətdən çox bezdiricidir. Buna görə də əsla xoşbəxt və dinc ola bilməzlər. İnsanın istək və arzularının qanuni də olsa bir həddi-hüdudu yoxdur. Çünki insan sonsuz axirət həyatına görə yaradılmışdır. Bu dünya isə, bu istək və arzuları təmin edə bilməkdən çox uzaq, hər cür maneə, əskiklik və qüsurla dolu müvəqqəti bir imtahan yeridir. Məhz din əxlaqından xəbərsiz olduqları üçün bu imtahanın sirrini bilməyən kəslər hər cür arzularını bu dünyada həyata keçirməyə çalışır, həmişə bir qeyri-kafilik, narazılıq və əskiklik hissinə sahib olurlar. Heç vaxt əldə edə bilməyəcəkləri şeylərə hərislik edib, hər istədiklərini əldə etməyə çalışmaq onlara həyatı zəhər edər. Zənginlik içində yoxsulluq çəkərlər. Sahib olduqlarından heç bir zövq ala bilməz, sahib olmadıqlarından ötrü isə iztirab çəkərlər. Bu mənəvi əzab əslində sonsuz əzablarının bu dünyadakı bir başlanğıcıdır.

Din əxlaqı isə insanların özləri üçün istədikləri hər şeyi mömin qardaşları üçün də istəmələrinə və onların sahib olduqları xüsusiyyətlərdən ötrü xoşbəxt olmaları haqda öyüd-nəsihət verər. İnananlar bir-birlərinin qardaşı və himayədarıdırlar. (Tövbə surəsi, 71) Buna görə də bir-birlərinin sahib olduqları hər yaxşılıq və gözəllik onları çox xoşbəxt edər. Hər kəs sahib olduğu xüsusiyyətləri Allahın rizası üçün istifadə etdiyindən aralarında böyük bir paylaşma və yardımlaşma vardır. İnsanlar bir-birlərinə hər şeydən əvvəl Allahın yaratdığı, ruh verdiyi dəyərli insanlar gözüylə baxarlar. Bu da bir-birlərinə dəyər vermələrinə, comərd və fədakar davranmalarına səbəb olar. Belə bir cəmiyyətdə insanların çox dinc və xoşbəxt bir həyatları olar.

Din Əxlaqı Yaşansa Həsəd və Qısqanclıqlar da Yox Olar

Əvvəlki hissədə də toxunulduğu kimi din əxlaqında, qısqanclıq və həsəd pis və çirkin bir əxlaq anlayışıdır, buna görə də möminlər gözəl əxlaqlı ola bilmək, Allahın xoşuna gələcək rəftarlar edə bilmək üçün bunun tam əksi olan bir münasibət nümayiş etdirirlər. Din əxlaqını yaşamayan bir insanda isə həsəd duyğusunun olmaması çox çətindir, çünki həsəd aparmasının qarşısında bir maneə yoxdur. Hərisliklərin, ehtirasların, eqoizmin hakim olduğu bir rəqabət mühiti vardır və bu vəziyyətdə cahiliyyə insanı üçün həsəd qaçınılmazdır. Gənc bir qız özündən daha gözəl olan ya da daha gözəl geyinmiş birini qısqanar, gənc bir oğlan daha məşhur olan dostunu qısqanar. Məktəb və iş yerində əldə olunan müvəffəqiyyətlərdə də bu belədir. Yaş, cins, peşə, vəzifə kimi xüsusiyyətlər də bir şey dəyişdirməz, hər təbəqədən olan insanda həsədin bir növünü görmək mümkündür. Xüsusilə də bir-birlərinin mallarını qısqanarlar. Evə aldıqları əşya, evin yerləşdiyi məkan, mənzərəsi, avtomobil markası, bağ evi, səyahət kimi mövzular həsəd səbəbidir. Sevindiklərini, xoşbəxt olduqlarını desələr belə həqiqətdə çox qısqanarlar. Hətta elə qısqanarlar ki, bəziləri diliylə belə sevindiyini deyə bilməz. Xüsusilə iş yerlərində həsəddən qaynaqlanan bir rəqabət çox diqqətə çarpan dərəcədə görünər. Vəzifə və məqam ehtirası və bundan qaynaqlanan qısqanclıqlar gündəlik həyatda görməyə vərdiş etdiyimiz hallardır.

Amma Quran daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, insanları özləri üçün istədikləri hər şeyi qardaşları üçün də istəməyə və onların sahib olduqları hər şeydən böyük sevinc hissi keçirməyə çağırır. Quran ayələrində möminlərin bu rəftarları belə təsvir edilir:

...onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar. Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicat tapanlardır. Səhabələrdən sonra gələnlər deyirlər: “Ey Rəbbimiz! Bizi və bizdən əvvəl iman gətirmiş qardaşlarımızı bağışla. Bizim qəlbimizdə iman gətirənlərə qarşı nifrət və həsədə yer vermə. Ey Rəbbimiz! Həqiqətən də, Sən Şəfqətlisən, Rəhmlisən!” (Həşr surəsi, 9-10)

İnsanlar Arasında Sevgi və Hörmətin Yaşanması Din Əxlaqının Yaşanmasıyla Mümkün Olar

Dinin əslində ən əhəmiyyətli istiqaməti sevgi və gözəl əxlaqa əsaslanmasıdır. Qurana baxdıqda Allahın Öz qullarından çox üstün bir əxlaq istədiyi, onları sevgi və fədakarlığa dəvət etdiyi görülər. Allah qullarına qarşı bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Quranda Allahın qullarına olan sevgisindən belə bəhs edilir:

Bağışlayan da, Sevən də Odur! (Büruc surəsi, 14)

... Ve Allah'ın sizin üzerinizdeki nimetini hatırlayın. Hani siz düşmanlar idiniz. O, kalplerinizin arasını uzlaştırıp ısındırdı ve siz O'nun nimetiyle kardeşler olarak sabahladınız. (Al-i imran Suresi, 103)

Allah möminlərə yönəltdiyi bu sevginin eynisini onların da bir-birlərinə göstərməsini istəyər. Buna görə də möminlər bir-birlərinə çox dəyər verər, sevgi və hörmətdə heç bir səhv etməməyə diqqət edərlər. Belə davrandıqları təqdirdə Allahın özlərindən razı qalacağını bilmələri də bu sevgi və hörmətin meydana gəlməsindəki ən əhəmiyyətli amildir. Həmçinin, Allahın yaradıb, ruh verdiyi, iman sahibi etdiyi bir insanın dəyərli olduğunu da bilirlər. Bundan başqa, dünyanın bir imtahan yeri olduğunu bilmələri onları digər insanlara qarşı həmişə gözəl əxlaqlı olmağa sövq edər. Çünki bunun əvəzini axirətdə alacaqlarını, bundan ötrü mükafatlandırılacaqlarını bilirlər. İçlərindəki güclü Allah qorxusu da eynilə onları digər insanlara qarşı yaxşı və gözəl davranma mövzusunda motivasiya edər. Baxdıqları hər varlıqda Allahın əks olunan gözəlliklərini görərlər, bu da sevgi dolu olmalarını təmin edər. Bununla birlikdə özlərini axirət həyatının gözlədiyini, digər inananlarla sonsuza qədər birlikdə olacaqlarını bilmələri də bu sevgi və hörməti xeyli güclü və əsaslı bir hala gətirər.

Buna görə də insanlar arasında din əxlaqının ruhu hakim olduqda çox gözəl, çox mehriban və çox dinc bir həyat yaşanır. Ailə münasibətləri çox fərqli olar. Uşaqlar ana-atalarına və digər böyüklərinə qarşı olduqca hörmət və sevgi dolu olarlar. Allahın bu mövzuda Quranda olan hökmü də möminlərin bu şəkildə davranmalarını tələb edir:

Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və ata-ana ilə yaxşı davranmağı buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında qocalıq yaşına dolarsa, onlara: “Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırma və onlara xoş söz söylə! (İsra surəsi, 23)

Başqa bir ayədə də möminlərə belə öyüd-nəsihət verilir:

Allaha ibadət edin və heç bir şeyi Ona şərik qoşmayın! Valideynlərə, qohum-əqrəbaya, yetimlərə, kasıblara, yaxın və uzaq qonum-qonşuya, yol yoldaşına, müsafirə və sahib olduğunuz kölə və kənizlərə yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah lovğalıq edənləri və özünü öyənləri sevmir. (Nisa surəsi, 36)

Din əxlaqı yaşandıqda hər kəs bir-birinə ən gözəl sözü demək və ən gözəl rəftarı göstərmək mövzusunda bir-biriylə yarışar. Bu da yenə Quran əxlaqı sayəsində mümkün olur:

Allahın necə məsəl çəkdiyini görmürsənmi? Gözəl söz (lə ilahə illəllah) kökü yerdə möhkəm olan, budaqları isə göyə yüksələn gözəl bir ağac kimidir. O ağac Rəbbinin izni ilə öz bəhrəsini hər zaman verir. Allah insanlar üçün misallar çəkir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar. (İbrahim surəsi, 24-25)

Məhz ayələrdə təsvir edilən bu əxlaqı yaşamağa diqqət göstərən insanlar sevginin, hörmətin və dostluğun ən gözəl nümunələrini yaşayarlar. Bu, heç bir mənfəətə əsaslanmayan, yalnız Allah rizası üçün yaşanan bir sevgidir. Quranda möminlərin bir-birlərinə olan yaxınlıq dərəcələri belə ifadə edilmişdir:

Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinin dostlarıdır. Onlar insanlara yaxşı işlər görməyi buyurur, pis əməllərə qadağa qoyur, namaz qılır, zəkat verir, Allaha və Onun Elçisinə itaət edirlər. Allah onlara rəhm edəcəkdir... (Tövbə surəsi, 71)

Yuxarıdakı ayədə ifadə edildiyi kimi inananlar bir-birlərinin dostudurlar. Belə olduqda da həmişə qardaşlarının yaxşılığını və xoşbəxt olmalarını istəyərlər. Din əxlaqı tam mənasıyla bir cəmiyyətdə yaşandıqda isə hər kəs bu şəkildə bir-birini özünə dost tutar. Cəmiyyətə böyük bir sevgi və həmrəylik hakim olar.

Din əxlaqının yaşanmadığı bir mühitdə isə insanlar həqiqi sevgini və hörməti heç vaxt yaşaya bilməzlər. Çünki sevgi və hörmət duymalarına vəsilə olacaq səbəblər gözəllik, zənginlik, vəzifə, məqam kimi anlayışlardır.

Yaxın dostlarını xarici görünüşlərinə, geyinib-keçinmələrinə görə seçən bir adamın dostluq əlaqələri də ətrafındakıların sahib olduğu bu xüsusiyyətlərlə eyni olacaqdır. Evlənəcəyi adamı mal-dövlətinə, peşəsinə görə seçən bir adamın sevgisi həmişə bu meyarlara bağlı olaraq azalıb, artacaq. Məsələn, evlənməyi düşündüyü adam ya da həyat yoldaşı gözəl və nüfuzlu bir insan olduğu halda, qəflətən ölümcül bir xəstəliyə tutulsa ya da iflic olsa bir müddət sonra, onun xəstəliyindən qaynaqlanan əskikliklərini, acizliklərini görüb, ondan soyuyacaqdır. Xüsusilə özü maraqlanmaq və baxımını boynuna götürmək vəziyyətində qalsa, qısa bir müddət sonra səbri tükənəcək və bezəcəkdir. Qısa ömrünü xəstə birinə baxaraq keçirmək istəməyəcək. Cəmiyyət bunun nümunələriylə doludur.

Hörmət də eyni sevgi kimi çox əhəmiyyətlidir, qarşıdakı insana verilən dəyəri göstərər. Amma din əxlaqı yaşanmadığı vaxt adamın hörmət göstərməsi üçün müəyyən şərtlər meydana gəlməlidir, bunlara pul, vəzifə, rütbə, güc kimi şeylər misal ola bilər. Bu şərtlər meydana gəlmədiyi vaxt hörmət qoymaq üçün bir səbəb görmürlər. Ya da bunlardan ötrü əhəmiyyət verdikləri bir insan bu xüsusiyyətlərdən birini itirdikdə artıq hörmət edilən bir insan olmaz.

Həqiqi Dostluq Din Əxlaqıyla Öyrənilər

Din əxlaqından uzaq yaşayan kəslərin öz aralarında bu cür şikayətlərinə şahid olmusunuz: “Çox dostum var, amma bir nəfər belə həqiqi dostum yoxdur”, “heç bir dostuma həqiqi mənada etibar etmirəm”. Bu kəslər çox səmimi dost kimi görünsələr də daxildə həqiqi dost olmadıqlarını bilirlər. Ancaq daha yaxşı bir dost tapa bilməyəcəkləri və ətraflarındakı hər kəs bu əxlaqda olduğu üçün dostluqlarını davam etdirərlər. Çünki həqiqi dostluq, fədakarlıq və səy tələb edər. Yeri gəldikdə insan dostu üçün vaxtından, rahatlığından, pulundan, mənfəətlərindən heç düşünmədən güzəştə gedərək fədakarlıq göstərə bilməlidir. Lakin din əxlaqı yaşanmadığı təqdirdə bütün digər gözəl əxlaq xüsusiyyətləri kimi fədakarlıq etməyin də bir mənası yoxdur.

... Kendilerinde bir açıklık (ihtiyaç) olsa bile (kardeşlerini) öz nefislerine tercih ederler... (Haşr Suresi, 9)

Məsələn, bir insanın dostu xəstələnsə, xəstəxanalarını gəzib həkim axtarsa, bəlkə benzinin pulunu, həkimin pulunu ödəməsi, üstəlik də yanında gözləyib baxımıyla maraqlanması lazımdırsa və bu əsnada işinə, məktəbinə, ailəsinin yanına ya da dostlarıyla əylənməyə getmək əvəzinə bunları etmək vəziyyətində qalsa, böyük ehtimalla bir çox bəhanə irəli sürəcək. Hətta bu bəhanələrin əhəmiyyətli olduğuna özünü də inandıracaqdır. İşin qəribə tərəfi, bu şəkildə davranan ya da bu şəkildə düşünən bir insanın bu davranışı din əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə heç kim tərəfindən qəribə qarşılanmayacaqdır.

Buna görə də din əxlaqını yaşamayan insanların həqiqi dostları yoxdur, həyat yoldaşları belə onlara həqiqi mənada dost deyil. Evliliklərində sevgiləri və hörmətləri qısa müddətdə tükənər, amma maddi asılılıq ya da ictimai səbəblərlə bunu davam etdirməyə çalışarlar. Buna görə də əslində evli olsalar belə tənhadırlar. Ailələri də yaşlandığı üçün hər an onları itirmə ehtimalı vardır, buna görə də həyatda tək qalmamaq mövzusunda onlara da etibar edə bilməzlər. Xüsusilə bu səbəbdən ötrü uşaq sahibi olarlar, gələcəkdə onların özlərinə baxacağını, beləcə tək qalmayacaqlarını düşünərlər. Amma cəmiyyətin ümumi vəziyyətinə baxanda bunun belə olmadığı aydın olar. Uşaqları da özləri kimi olacaq, böyüdükdə yanlarından ayrılacaq və müvəqqəti olan bu dünyanın haqqını vermək üçün cəmiyyətinin digər üzvləri kimi dünya həyatının ehtiraslarına aludə olacaq, yəni eqoizm və mənfəət mübarizəsinə girəcəklər. Nəticə etibarilə, din əxlaqını yaşamayan insanlar, içində yaşadıqları cəmiyyətin strukturu və göstərdikləri bu pis əxlaq xüsusiyyətlərindən ötrü həmişə təkliyə məhkumdurlar.

Din Əxlaqı Insanların Hər Cür Dünyəvi Qorxusunu Aradan Qaldırar

Din əxlaqını yaşamayan insanların, Allahı tam tanımadıqları, Onun dostu olmadıqları və Rəbbimizə təvəkkül və etibar etmədikləri üçün çox müxtəlif qorxuları vardır. Gələcəkdən qorxarlar, təklikdən qorxarlar, uşaqlarının başına bir şey gəlməsindən, mallarına zərər gəlməsindən, sağlamlıqlarını itirməkdən, qəza keçirməkdən və ən əhəmiyyətlisi də ölümdən çox qorxarlar:

De: “Qaçdığınız ölüm sizi mütləq haqlayacaqdır. Sonra siz qeybi və aşkarı Bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir”. (Cümə surəsi, 8)

Ölüm onlar üçün bir naməlumluqdur. Ölümdən sonrasını düşünməsələr belə necə öləcəklərini düşünər və bundan ötrü qorxarlar. Hər cür ölüm növü başlarına gələ bilər və bu ehtimalların qorxusu çox şiddətlidir. Ölümdən sonra həyat olduğu həqiqətinə ciddi mənada inanmadıqları üçün ölüm onlar üçün başlı-başına ürküdücü bir hadisədir. Yox olacaqlarını, torpağa qarışacaqlarını və bir daha əsla həyata qayıtma ehtimallarının olmadığını düşünərlər. Göründüyü kimi bu kəslərin ölüm qorxuları axirətdə necə haqq-hesab verəcəkləriylə əlaqədar bir qorxu deyil, dünyanı əbədi olaraq itirmə, yox olma düşüncəsinə əsaslanan bir qorxudur.

Her nefis ölümü tadıcıdır. Biz sizi, şerle de, hayırla da deneyerek imtihan ediyoruz ve siz Bize döndürüleceksiniz. (Enbiya Suresi, 35)

Bu yox olma narahatlıqlarını da çox vaxt oğlan uşağına sahibi olmaqla soyadlarını davam etdirməsiylə yatırda biləcəklərini zənn edərlər. Bir hissəsi oğlan uşağı doğana qədər lazım gəlsə 5-6 uşaq sahibi olar, hətta davamlı qız uşağı olur deyə yoldaşını boşayıb başqasıyla evlənənlər belə vardır. Maddi vəziyyəti yaxşı olanlar da soyadlarını davam etdirəcək abidələr, binalar, məktəblər inşa etdirərlər. Onların bu münasibətlərinə bir ayədə belə diqqət çəkilir:

Sanki əbədi qalacaqsınız deyə qalalarmı tikirsiniz? (Şuəra surəsi, 129)

Kuvveti ve onuru inkarcılarda ararlar

Öz aralarında ölüm haqqında söhbət açılması belə keflərinin qaçması üçün kifayətdir. Nə qədər düşünməməyə çalışsalar da hər gün qəzetlərdən, televiziyadan, ətraflarından ölüm xəbərləri alarlar. Ətraflarında tez-tez ölümlərlə qarşılaşmaları, qəzaların, xəstəliklərin olması və ən əhəmiyyətlisi hər keçən gün yaşlanmaları istər-istəməz ölümü düşünmələrinə səbəb olar. Lakin hər mövzuda olduğu kimi bu mövzuda da, belə ki, ölümü düşünməmək üçün vicdanlarını ört-basdır etməyə çalışarlar. Olduqları mühitdə ölümlə əlaqədar bir söhbət olduqda dərhal söhbəti dəyişdirər, mümkün olduğu qədər dünya həyatına istiqamətli söhbətlər edərək hər insan üçün yaxınlaşmaqda olan sonu unutmağa çalışırlar.

Dünyada müxtəlif ölüm formalarının olması da onlar üçün çox qorxuludur. Mümkün olduğu qədər qəbiristanlıqların qarşısından keçməmələri, qəbiristanlıqların yaxınlığında ev tikməmələri də həmişə ölümü xatırlamamaq üçün görülən tədbirlərdir. Ancaq ölüm, harada olurlarsa olsunlar, əlbəttə ki, bir gün onları haqlayacaqdır. Bu qaçınılmaz həqiqət Quranda belə xatırladılar:

Harada olursunuzsa olun, ölüm sizi haqlayacaq. Hətta yüksək qalalarda olsanız belə... (Nisa surəsi, 78)

Ölüm və axirət onsuz da möminlərin mahiyyətini bildikləri, gözlədikləri, qovuşmaq istədikləri həqiqətlərdir. Bu, əslində onlar üçün Allaha və əsl yurdlarına qovuşmağın sevincidir. Bütün ömürlərini həqiqi yurdun həsrətiylə və haqq-hesab verəcəklərini düşünməklə keçirərlər və ölümün bir son olmadığını da bilirlər. Buna görə də bu insanların, ölümdən və ya başqa bir şeydən qorxmalarından söhbət gedə bilməz.

Din Əxlaqı Insanlarındakı Gələcək Qorxusunu Aradan Qaldırır

Möminlər istisna olmaqla demək olar ki, bütün insanlar həyatlarının sonrakı dövrlərində özlərini nələrin gözlədiyiylə maraqlanar, bir çox mənfi ehtimalı da düşünüb narahat olarlar. Bu onları ciddi şəkildə kədərləndirər və narahat edər. Bundan başqa insanların əksəriyyətinin yaşadığı gündəlik narahatlıqlar da vardır ki, bunları da gələcək qorxusuna daxil etmək mümkündür. Kiçik yaşlarda bu vəziyyət dərs tapşırıqlarından, dostluq əlaqələrindən, şifahi imtahan vermək kimi sadə problemlərdən ibarətdir. Ancaq yaşın artmasıyla insanların problem halına gətirib, qorxduqları mövzular da artar.

Orta məktəb dövrlərində adamın geyəcəyi paltar, yeyəcəyi yemək, dostlarıyla yaşadığı problemlər, qrup daxilindəki etibarı, məktəbdəki müvəffəqiyyəti və ailə münasibətləri onun üçün sanki dünyanın ən böyük və ən əhəmiyyətli problemləridir. Bu mövzulardakı hər hansı bir problem əhval-ruhiyyəsinə güclü təsir edər, hətta stressə və depressiyaya girməsinə səbəb olar. Bu problemlər, mütləq keçilməsi lazım olan universitet imtahanıyla ən pik nöqtəsinə çatar. Çünki bu imtahandan keçilmədiyi təqdirdə ailəyə necə hesab veriləcəyi, bu vəziyyətin qohumlara və ətrafdakı insanlara necə izah ediləcəyi, liseydəki müəllimlərə və dostlara nə kimi bir bəhanə uydurulub deyiləcəyi, həyatın bundan sonrakı mərhələsində nə ediləcəyi kimi narahatlıqlar gənc bir insanın mənəvi cəhətdən olduqca çökməsinə səbəb olar. Bu cür hallara indiki vaxtda o qədər çox rast gəlinir ki, universitet və ya kollec imtahanlarının nəticələrinin bəyan edilməsindən sonra qəzetlərdə çıxan intihar xəbərlərinə sanki vərdiş edilmişdir. Ancaq unutmamaq lazımdır ki, bunlar olduqca yersiz narahatlıqlardır. İnsan, əlbəttə ki, bir imtahanda müvəffəqiyyət əldə etmək, yaxşı bir təhsil almaq istəyə bilər. Ancaq əlindən gələni etdiyi halda bir müvəffəqiyyət qazana bilmirsə, bu vəziyyətdə Allaha təvəkkül edib, Rəbbimizin özünə daha gözəl bir nəticə verməsi üçün dua etməlidir. Nəticə etibarilə burada əldə etdiyi və ya etməyə çalışdığı hər cür müvəffəqiyyət, qısa bir həyatdan sonra ölümlə birlikdə öz mənasını itirəcək. Geriyə qalan isə insanın Allaha olan etibarı, təvəkkülü və imanı olacaq.

Kötülükler kazanmış olanlar ise; her bir kötülüğün karşılığı, kendi misliyledir. Bunları bir zillet sarıp kaplar. Onları Allah'tan (kurtaracak) hiçbir koruyucu yok. Onların yüzleri, sanki bir karanlık gecenin parçalarına bürünmüş gibidir. İşte bunlar ateşin halkıdırlar; orada süresiz kalacaklardır. (Yunus Suresi, 27)

Ancaq bu əhəmiyyətli həqiqətləri görə bilməyən, din əxlaqından uzaq kəslər üçün yaşın artmasıyla birlikdə gələcəyə bağlı qorxu və narahatlıqlar da artır. Bu insanlar gələcəyə dair planların xaricində, gün ərzində edəcəkləri və ya sonrakı həftələrdə etməyi planlaşdırdıqları bir çox təfərrüatı da düşünüb, narahat olar və hətta stressə girərlər. İş yerindəki vəzifələri, tətilə gedib gedə bilməyəcəkləri, əgər gedəcəklərsə hara gedəcəkləri, uşaqlarını xaricdə təhsil almağa göndərib göndərə bilməyəcəkləri, daha yaxşı bir evə köçüb köçə bilməyəcəkləri, yığıncağa vaxtında çatıb çata bilməyəcəkləri kimi saysız-hesabsız narahatlıqları vardır. Pul mövzuları da din əxlaqını yaşamayan insanların ağıllarını ən çox məşğul edən, onları ən çox narahat edən mövzuların başında gəlir. Pullarının çatıb çatmayacağı narahatlığı həm gündəlik həyatlarında, həm də gələcəklə əlaqədar planlarında böyük yer tutur. Çünki həm dünyaya istiqamətli böyük ehtiraslar içindədir, həm də pul yığıb xərcləmək istəməzlər. Bu da gələcəyə istiqamətli qorxu hissi keçirmələrinə səbəb olar. Bundan ötrü imkanları olsa belə pullarını xeyirxah işlərə xərcləməkdən çəkinərlər, insanlara kömək etməzlər. Maddi vəziyyəti yaxşı olan da, pis olan da eyni narahatlığı keçirər və xəsislik edər. Halbuki, insanlara ruzini verib, onları bəsləyən Allahdır. Allaha tam mənasıyla etibar etsələr onsuz da heç bir çətinlik çəkməzlər. Lakin bu etibarı yaşamadıqları üçün belə bir asanlıqdan da məhrum qalarlar. Allah insanlara verdiyi mallarla onları imtahan edir və bu mallardan Öz rizası istiqamətində istifadə etmələrini istəyir. Amma gələcəyə istiqamətli cahilcə qorxular üzündən çox insan eqoist bir münasibət nümayiş etdirər. Allah ayədə onların bu vəziyyətinə belə diqqət çəkmişdir:

Şeytan sizi yoxsulluqla qorxudur və yaramaz işlər görməyi əmr edir. Allah isə sizə Öz tərəfindən bağışlanma və mərhəmət olunacağını vəd edir. Allah hər şeyi Əhatə edəndir, Biləndir. (Bəqərə surəsi, 268)

Bundan başqa bütün insanlarda gələcəklə əlaqədar olan qorxulardan biri də yaşlanmadır. Görülən hər cür tədbirə baxmayaraq bədəndə qarşısı alınmaz yaşlılıq əlamətlərinin qırışların, sallanmaların əmələ gəlməsi, saçın tökülməsi, ağarması, görmə, eşitmə qüsurları kimi yeni-yeni xəstəliklərin ortaya çıxması qaçınılmazdır. Bu ehtimalların hər biri din əxlaqından uzaq yaşayan bu insanlarda ciddi narahatlıqlara səbəb olar. Bundan başqa hər hansı ciddi bir xəstəlik vəziyyətində uşaqları özlərinə baxıb-baxmayacaq deyə düşünüb narahatlıq hissi keçirərlər. Necə və harada öləcəklərini düşünüb qorxarlar. Yaşlılarda ən çox müşahidə olunan qorxulardan biri də həyat yoldaşlarının öləcəyi təqdirdə tək qalma qorxusudur. İki tərəf də daxilən, “əgər o ölsə, mən necə tək başıma yaşayaram” deyə bir narahatlıq hissi keçirər.

Burada qeyd olunanların hər biri din əxlaqını yaşamayan insanların gələcəyə istiqamətli ciddi narahatlıq və qorxularıdır. Din yaşanmadığı təqdirdə bu narahatlıq hisslərinin baş verməsi qaçınılmazdır. Möminlər üçünsə vəziyyət daha fərqlidir, onlar bu cür qorxuların heç birini yaşamazlar. Hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu bilər, başlarına gələn hər şeyə yaxşı gözlə baxar, Allahı özlərinə dost tutduqları üçün köməyi də yalnız Allahdan gözləyərlər. Həmçinin, dünyada qorxulacaq heç bir mövzu olmadığını da bilərlər. Gələcəklərinə istiqamətli mövzularda Allahın ən çox razı qalacağı seçimləri edib, əllərindən gələn səyi göstərib, Allahın müəyyənləşdirdiyi taleyə təslim olarlar. Ayədə onların bu dünyagörüşü belə təsvir edilir:

De: “Allahın bizim üçün yazdığından başqa bizim başımıza heç nə gəlməz. O bizim Himayədarımızdır. Qoy möminlər yalnız Allaha təvəkkül etsinlər!” (Tövbə surəsi, 51)

Din əxlaqı səmimi olaraq yaşandıqda insanların üzərindən bir çox narahatlıq və qayğı normal olaraq aradan qalxar, hər kəs dinc və rahat bir həyat yaşayar. Quran əxlaqı bütün bu qayğılar üçün çıxış yolu olar. İnsanlar rahatlayar, üstlərindən böyük bir yük qalxar. Çünki bu insanlar qarşılarına çıxan hər hadisənin Allahın bir imtahanı olduğunu bilər, bunun rahatlığıyla hərəkət edərlər. Bir çətinliklə qarşılaşdıqları vaxt təvəkkül edərək savab qazanacaqlarını, bir nemətlə qarşılaşdıqlarında da Allaha şükür edərək yenə axirətləri üçün xeyir qazanacaqlarını yaddan çıxarmazlar. Məhz bu qane olmuş ruh halı, din əxlaqının iman edənlərə bəxş etdiyi bir imtiyazdır. Lakin bu imtiyaza sahib ola bilmək üçün hər şeydən əvvəl Allaha güclü bir iman, tam bir etibar və təslimiyyət vacibdir. Ancaq bu xüsusiyyətlərə sahib olan insanlar bu narahatlıqlardan xilas ola bilərlər. Digərləri isə yaşadıqları bu cür narahatlıq və qorxularla iman etməmələrinin cəzasını hələ dünyada olarkən almağa başlayırlar.

Din Əxlaqı Insanların Təkəbbürlü Olmalarına Mane Olar

Quranın bir çox ayəsində Allah təvazökarlığı əmr edir, lovğalığı və təkəbbürlülüyü sevmədiyini bildirir. Buna görə də bir mömin üçün təvazökar olmaqdan başqa variant yoxdur.

Ancaq din əxlaqını yaşamayan bir insandan təvazökarlıq gözləmək də mənasızdır. Bu cür insanlar biliklərindən, mallarından, vəzifələrindən, zəkalarından, mədəniyyətlərindən və sahib olduqları hər şeydən ötrü lovğalanar və digər insanları aciz görərlər. Olduqları mühitdə həmişə ən seçilən, ən fərqli, ən ağıllı, ən güclü, ən üstün və ən diqqət çəkən adam olmaq istəyərlər. Bir gün ölümün mütləq gələcəyini və sahib olduqları hər şeyi bu dünyada qoyub gedəcəklərini, öyündükləri bədənlərinin, gözəlliklərinin torpaq altında çürüyəcəyini ağıllarına belə gətirməzlər. Bu insanlar üçün əsas meyar, qürurdur. Qürur onlar üçün sanki bir şəxsiyyət ifadəsidir.

Qürurları üzündən heç kimə həqiqi mənada sevgi və hörmət göstərə bilməzlər, çünki bunu da qürur mövzusu olaraq görərlər. Başqalarından sevgi, hörmət gözləyərlər, amma özləri bunu etsələr alçalacaqlarını düşünərlər.

Din əxlaqını yaşamayan insanların həyatlarının əsasında “mən” ifadəsi durur. Həmişə digər insanları idarə etmək istəyərlər, hər şeyin ən doğrusunu düşündüklərini zənn edərlər, hər fürsətdə digər insanları əzməyə, alçaltmağa çalışırlar. Ən əhəmiyyətlisi də bu cür insanlar istisna təşkil etməzlər, əksinə din əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə olduqca geniş yayılmışdırlar.

Quranda qürur mövzusunda çox həssas bir ölçü verilmişdir:

Yer üzündə təkəbbürlə gəzmə. Çünki sən nə yeri yara bilər, nə də yüksələrək dağlara çata bilərsən. (İsra surəsi, 37)

Başqa bir ayədə də, Allah belə öyüd-nəsihət verir.

İnsanlardan təkəbbürlə üz çevirmə, yer üzündə özünü darta-darta gəzib dolanma. Həqiqətən, Allah heç bir özündən razını, özünü öyəni sevmir. (Loğman surəsi, 18)

Din əxlaqını yaşamayan bəzi insanlar, “mən təvazökar bir insanam, bu kateqoriyaya daxil deyiləm” deyərək özlərini aldada bilər. Ancaq Quranda bildirilən həyatın hər anına, adamın bütün davranışlarında əks olunan bir təvazökarlıqdır. Özü və sahib olduqları da daxil olmaqla, hər şeyin sahibinin və onları yaradanın Allah olduğunu, hər şeyin Allahın məlumatı və diləməsi daxilində baş verdiyini dərk etmiş insanların göstərdiyi təvazökarlıqdır. Bu insanlar da ancaq möminlərdir. Din əxlaqından xəbərsiz bir insan, möminlərin əxlaq və dünyagörüşündən çox uzaq bir xarakterə sahib olduğundan həqiqi mənada təvazökar olması qeyri-mümkündür. Quranda bildirildiyi şəkildə yaşanmadığı müddətcə göstərilən təvazökarlıq, bir göstəriş, riyakarlıq və ya acizlik psixologiyasından kənara çıxmayacaq.

Hər kəsin qürurlu olduğu bir cəmiyyətin nə dərəcə dözülməz və əzab dolu bir mühit olduğu aydındır. Lovğalıq etməkdə, eqoizmdə, zalımlıqda əlindəki imkan və fürsətlər daxilində heç bir hədd-hüdud bilməyən insanların meydana gətirdiyi bir cəmiyyətlə, hər kəsin bir-birinə qarşı təvazökar və sadə davrandığı bir cəmiyyət arasındakı uçurum din əxlaqının lazım olduğu kimi yaşanmamasından qaynaqlanır.

Quran Əxlaqı Insanlardakı Şəfqətsizliyi və Mərhəmətsizliyi Aradan Qaldırır

Şəfqətli və mərhəmətli olmaq Allahın bir sifəti olduğu kimi, Onun qullarından da istədiyi bir əxlaq xüsusiyyətidir. Quranın bir çox ayəsində möminlərə şəfqətli və mərhəmətli olmaları məsləhət görülür.

Adamın Allahı razı salmaq, Rəbbimizin seçib bəyəndiyi dini yaşamaq kimi bir məqsədi olmadıqda gözəl əxlaqlı olmaq üçün də heç bir səy göstərməyəcək. Buna görə də bu kitabda başdan bəri izah edilən hər cür pis əxlaq xüsusiyyətini göstərməkdən də çəkinməyəcəkdir. Dinsiz cəmiyyətdə şəfqətsizlik hər sahədə və hər kəsə qarşı ortaya çıxar. Belə bir insan digər insanlara olduğu kimi, ən yaxınlarına, anasına, atasına, nənəsinə, babasına, qardaşlarına, qohumlarına belə şəfqətsiz davrana bilər. Onların səhvlərinə ya da insani qüsurlarına əsəbiləşib, danlayıb incidici davrana bilər. Şəfqət gözüylə baxmağı bilmədiyi üçün edilən hər rəftar bu insanı qəzəbləndirəcək.

Bu cür bir insan kasıb və ya miskin insanlara da heç bir mərhəmət göstərməz. Çünki bir anlıq ya da gündəlik mənfəətləri hər şeydən əhəmiyyətlidir. Belə bir anda başqalarını düşünməsindən söhbət gedə bilməz. Əlbəttə ki, bu insanların da özlərinə görə şəfqət anlayışları vardır, amma bu anlayışları səhv bir anlayışdır. Məsələn, yoldakı dilənçiyə yazıqları gələr, bunu böyük bir mərhəmət əlaməti kimi düşünərlər, amma əslində daha çox vicdanlı davranılması lazım olan, hətta şəxsən özlərinin fədakarlıq etmələrini tələb edən bir vəziyyətdə öz mənfəətlərinin zərər görməməsi üçün biganə yanaşarlar. Məsələn, gözlərinin qabağında ciddi bir yol qəzası baş versə dayanıb, kömək etmək istəməzlər. Bunun üçün öz aləmlərində bir çox səbəbləri vardır. Bütün günləri hədər gedəcək, xəstəxanaya getmək üçün pul xərcləmələri və vaxt itirmələri lazım olacaq. Həmçinin tanımadıqları bir adam üçün belə səy göstərmək, onu daşımaq, fədakarlıq etmək çox mənasızdır. Çünki bunun əvəzində bir qazancları olmayacaq.

Məhz din əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə belə nümunələrə tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bu vicdansız rəftarların yox olması isə ancaq Quran əxlaqının əskiksiz olaraq yaşanmasıyla mümkündür. İnsanların bir-birlərinə qarşılıqlı olaraq şəfqət və mərhəmət hissləri bəsləməsi, gözəl rəftarlar göstərməsi mövzusunda şövq içində olmaları ancaq din əxlaqının bəxş edə biləcəyi bir gözəllikdir. Amma bunu da qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyət içində istisna olaraq bəzi kəslərin belə üstün bir əxlaqı yaşaması kifayət etməz. Ya da insanların bəzi hadisələr qarşısında gözəl rəftarlar göstərib, bəzilərində isə Qurana uyğun olmayacaq şəkildə davranmaları, bəzi pis əməllərdən prinsip etibarilə çəkinib, bəzilərini heç düşünmədən etmələriylə də istənilən mühit meydana gəlməz. Həqiqətən dinc bir cəmiyyət həyatının varlığı, fərdlərin kütləvi halda Allahın əmr etdiyi kimi Quran əxlaqını yaşamaları və qarşılıqlı fədakarlıq göstərə bilən bir əxlaqa sahib olmalarıyla mümkündür.

Kuran ahlakını eksiksizce yaşayan toplumlarda insaniyetsiz, merhametsiz, zalim tavırların hiçbirine rastlanmaz. Yaşlılar, çocuklar, ihtiyaç içinde olanlar, yoksullar korunup kollanırlar. Bu görüntüler Kuran ahlakından uzak bir yaşamın sonuçlarıdır.

Din Əxlaqı Hər Kəsin Çıxış Yolu Tapan Insan Olmasını Təmin Edər

Quranda izah edilənlərə tabe olmaq insanlara hadisələrə çıxış yolu gətirə bilən, hər mövzuda ağıllı hərəkət edən bir xarakter qazandırar. Buna görə də din əxlaqını yaşayan bir insanın mövzu hər nə olursa olsun, həlli nə dərəcə qeyri-mümkün görünürsə görünsün mütləq bir həlli olar. Buna görə də din əxlaqının yaşandığı bir cəmiyyətdə heç vaxt həll edilməsi qeyri-mümkün olan bir maneə, həlli mümkün olmayan bir vəziyyətə rast gəlinməz.

Quran əxlaqı yaşanmadıqda, insan ağlından lazım olduğu kimi istifadə etmədiyindən, bir mömin üçün çox asan həll edilə biləcək mövzular başqaları üçün böyük problem meydana gətirər. Din əxlaqını yaşamayan insanların həyatlarının hər mərhələsi belə problemlərlə, dərdlərlə doludur. Problemlər həll axtarılmaqdan çox dözməyə vərdiş edilmiş və gündəlik həyatın normal bir parçası halına gəlmişdir. Çıxış yolu tapa bilməmək dindən uzaq insanların hər vəziyyətlərində öz əksini tapmışdır. Həmişə ümidsiz, şikayətçi bir xarakterləri vardır. Amma problemlərə çıxış yolu tapmaq ağıllarına gəlməz. Gəlsə də çox məhdud düşündükləri üçün ümumiyyətlə ağıllı bir çıxış yolu tapa bilməzlər.

Həmçinin çıxış yolu tapa bilməmək din əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə sanki qanuni bir bəhanə olaraq qəbul edilir. İnsan məsuliyyətsizliyini, könülsüzlüyünü, biganəliyini və ağılsızlığını çıxış yolu tapa bilməməsinin arxasına gizlənərək gizlətməyə çalışar. Xüsusilə iş yerlərində hər kəs öz gördüyü işi çox mürəkkəb və çıxış yolu olmayan bir işmiş kimi göstərməyə çalışar. Beləcə, çox çətin bir iş görüldüyü təəssüratı verilər. Səhvlər, biganəliklər və müvəffəqiyyətsizliklər də bu şəkildə qanuniləşdirilməyə çalışılar.

Quran əxlaqından uzaq cəmiyyətlərdə mövzuların lazım olduğu kimi həll edilə bilməməsinin ən əhəmiyyətli səbəbi, hər kəsin öz fərdi problemlərinin belə öhdəsindən gələ bilməməsidir. Din əxlaqı yaşanmadığı təqdirdə nəfsinə itaət etməyə başlayan insan yalnız onun əmrlərini yerinə yetirməyə çalışacağı üçün, başqalarına və ya cəmiyyətə faydalı olma kimi bir qayğısı onsuz da olmayacaq. Hər vəziyyətdə və mühitdə nəfsinin mənfəətlərini güdməyə, bütün insanların mənfəətləri üçün isə ən az çətinlik çəkməyə, minimum dərəcədə zəhmət çəkməyə, malından xərcləməyə və məsuliyyət daşımağa istiqamətli düşünəcək.

Ortaq bir çıxış yolu axtarılan ən sadə bir mövzu belə, çox asanlıqla həll edilə biləcəyi halda həll edilə bilməz. Hər kəs özünü ön plana çıxarmaq, öz fikirlərini qəbul etdirmək, öz ideallarını təmin etmək, son sözü deyən olmaq kimi narahatlıq və gözləntilərlə hərəkət etdiyi üçün əsl mövzu heç cür həll edilə bilməz. Din əxlaqını yaşamayanların problemlərə çıxış yolu tapa bilməmələrinin əsasında duran aralarındakı ayrılıq və mübahisədən bir ayədə belə bəhs edilir:

...Onların öz aralarındakı düşmənçilik isə çox kəskindir. Sən onların həmrəy olduğunu güman edirsən, halbuki onların qəlbləri dağınıqdır. Bu ona görədir ki, onlar ağlı kəsməyən adamlardır. (Həşr surəsi, 14)

Televizordakı müxtəlif açıq havada keçirilən iclas proqramlarında bunun nümunələrini görmək mümkündür. Bir mövzu haqqında saatlarla, hətta bəzən səhərə qədər müzakirələr aparılar. Hər kəs höcətləşən bir ruh halına sahib olduğu üçün heç kim bir-birinin fikirlərini asanlıqla qəbul etməz. Heç kim başqa bir adamın fikrinin doğru olduğu qənaətinə gəlsə belə bunu qəbul etməyi qüruruna sığışdıra bilməydindən ötrü onun fikrinə qarşı çıxmağa, hətta o fikri əhəmiyyətsiz hesab etməyə çalışar. Çünki vacib olan doğru olanın tapılması deyil, doğru olanı özünün deməsi, son nöqtəni özünün qoymasıdır. Mübahisəçilər öz bilik və təcrübələrini ön plana çıxaracaq bir çox ikinci dərəcəli söhbətlər etməyə başlayarlar. Çünki əsl məqsəd belə bir fürsət əldə etmişkən mümkün olduğu qədər özünü göstərə bilməkdir. Mübahisəçilər həmişə əsas mövzudan uzaqlaşarlar və saatlarla apardıqları mübahisədən sonra da heç bir irəliləyiş əldə edə bilmədiklərini, heç bir çıxış yolu tapa bilmədiklərini görərlər. Əksinə daha da başqa həlli mümkün olmayan problemlər, ixtilaflar, fikir ayrılıqları yaranmış olar. Onsuz da hələ ən başda məqsədləri çıxış yolu tapmaq deyil. Əhəmiyyətli olanın mübahisə etmək, danışmaq, hər kəsin fikrini deməsi olduğu kimi boş fəlsəfələrə yiyələnər və özlərinə təsəlli verərlər. Mübahisə edilən mövzulara isə hələ də heç bir çıxış yolu tapılmamış olmasında, əsl məqsədindən uzaqlaşmış olmasında bir qəribəlik görməz, hətta bunu çox normal qarşılayarlar.

Möminlər isə etdikləri hər şeyə Allaha hesab verəcəklərini bildikləri üçün hər vəziyyətdə ən ağıllı, ən vicdanlı və ən düşüncəli rəftarları göstərər, ən münasib qərarları verər, ən doğru həlli taparlar. Quranın özlərinə qazandırdığı üstün əxlaq, yüksək məsuliyyət duyğusu və incə düşünmə qabiliyyəti istiqamətində hərəkət etdikləri üçün problemləri çox tez həll edər, heç bir məqamda ilişib qalmazlar. İşləri aralarında məsləhətləşərək, bir-birlərinin ağıllarından istifadə edərək həll edərlər. (Şura surəsi, 38) Hər mövzuda Allahın ən çox razı qalacağı ən yaxşı seçimi edərlər. Öz nəfslərinin xoşuna gəlməsə, şəxsi mənfəətlərinə zidd olsa belə, haqdan, ədalətdən, ən doğrusunu etməkdən imtina etməzlər.

Yalnız Allaha ibadət etdikləri və hər şeyin əvəzini yalnız Allahdan gözlədikləri üçün, gördükləri işlərdə insanların razılığını və rəğbətini qazanmaq, ön plana çıxmaq, etibar qazanmaq, təqdir görmək, diqqət çəkmək, göstəriş etmək kimi sadə rəftarlara tənəzzül etməzlər. Buna görə də gördükləri işlərdə, verdikləri qərarlarda həmişə Allahın dəstəyini, köməyini və bərəkətini görərlər.

Allahdan qorxduqları üçün haqla nahaqqı ayırd edib (Ənfal surəsi, 29) ən doğru qərarı və həlli taparlar. Yenə Allahdan qorxduqları üçün Allah onlara “...çıxış yolu” (Talaq surəsi, 2) göstərər və “işini asanlaşdırar”. (Talaq surəsi, 4)

Din Əxlaqını Lazım Olduğu Kimi Yaşayan Insanlar Təvəkküllü Olarlar

Allaha təslim olmaq istəməyən, din əxlaqını yaşamayan, bundan ötrü də ruh hallarında həmişə üsyankarlıq, pessimizm və ümidsizlik hakim olan insanlar başlarına gələn hər cür hadisəni təsadüflərin nəticəsi olaraq qiymətləndirərlər. Bütün həyatları boyu da bu dünyagörüşünün gətirdiyi etibarsızlıq, narahatlıq və inamsızlığın gərginliyini yaşayarlar. Möminlərdə olduğu kimi, hər vəziyyətdə Allaha etibar etməyin və bütün hadisələrin Allahın müəyyənləşdirdiyi bir taleyə əsasən baş verdiyini bilməyin üstünlüyünü yaşaya bilməzlər. Xeyir, ya da şər olsun, hər şeyin Allahın diləməsiylə, insanların imtahan olunması üçün yaradıldığını və hər cür hadisədə Allahın bildirdiyi şəkildə davrandıqlarında təqdirdə hüzura qovuşacaqlarını bilməzlər. Özləri üçün dinsizliyi seçmiş olmağın əzabını beləliklə, kiçik-böyük hər hadisədə yaşayarlar.

Bu insanlar yaşadıqları hər hadisəyə həddindən artıq əhəmiyyət verər, gündəlik və sadə hadisələri böyüdüb, dünyanın ən əhəmiyyətli məsələsiymiş kimi düşünərlər. Buna görə də işlər öz planladıqları ya da istədikləri kimi getmədikdə isə dərhal yaxşı gözlə qiymətləndirməzlər. Dərhal pessimizmə qapılıb, ümidsizliyə düşərlər, bunu başlarına gələn bir fəlakət kimi görər və heç cür çıxış yolu tapa bilməzlər. Başlarına pis kimi görünən ani bir hadisə gəldikdə xeyli kədərlənər, ağlayar, üsyan edərlər. Allaha təslim olmadıqları üçün hər şeyin Onun nəzarətində olduğunu da dərk edə bilməzlər.

Gündəlik hadisələrin gedişinə görə dəyişkən bir ruh halı yaşayarlar. Bu yaşayış içində onların kədərlənmələrinə, narahat olmalarına, depressiyaya düşmələrinə səbəb olacaq xeyli təfərrüat vardır. Bütün günləri və hətta ömürləri bu tip kədər və şikayətlənmələrlə keçər. Bu təvəkkülsüzlüklərini anlıq hadisələrlə yanaşı, həyatları boyu qarşılaşdıqları hər vəziyyətdə görmək mümkündür.

Məsələn, bir ev qadını üçün evi, ailəsi və evdə görməsi lazım olan işləri dünyanın ən mühüm mövzularıdır. Əgər bu mövzularda axsaqlıq kimi görünən, həll edə bilmədiyi bir vəziyyət yaranarsa, bunun Allahın nəzarəti altında baş verdiyini və özü üçün mütləq xeyirli olduğunu heç vaxt düşünə bilməz. Başına gələn ən kiçik hadisədə şikayətlənməyə, deyinməyə başlayıb, sıxıntılı bir ruh halına sahib olar. Halbuki, bu dərəcə sıxıldığı şey ən çoxu mətbəxdə unudub yandırdığı bir yemək və ya tozsorandakı bir problemdən başqa bir şey deyil. Ancaq Allaha təslim olmadığı və din əxlaqını da yaşamadığı üçün ən sadə problemlər belə ona böyük bir əzab vəsiləsi olur.

Eyni zehniyyət, bu ev qadının böyük bir holdinqdə menecer olan və işləriylə əlaqədar bəzi problemləri olan əri üçün də məqbuldur. Ona görə də arvadının evdə məşğul olduğu işlərin, dərd çəkdiyi çətinliklərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, hamısı kiçik şeylərdir. Ancaq öz işləri həm çox əhəmiyyətli, həm də vacib mövzulardır. Bu mövzularda yaranan problemlərə yaxşı gözlə baxıb, hər şeyin Allahın nəzarəti altında olduğunu düşünmədiyi üçün də psixoloji cəhətdən böyük sıxıntılara düşər. Eyni vəziyyət din əxlaqını yaşamayan uşaqları üçün də məqbuldur. Onlar da bütün dünyanın getdikləri məktəbdən ibarət olduğunu düşündükləri üçün 10-15 illik məktəb həyatları boyu heç cür rahat ola bilməzlər. Bir imtahanları yaxşı keçdisə digərinin pis keçməsi bədbəxt olmaları üçün kifayətdir. Həmçinin dostlarıyla olan əlaqələri, onlar arasında axtarılan, bəyənilən bir adam olub-olmamaları kimi mövzular da sıxıntıya düşmələrinə səbəb ola biləcək hadisələrdir. Analarından, atalarından və ətraflarından pessimizmi, ümidsizliyi, çıxış yolunun olmamasını və həmişə şikayət etməyi öyrənmişlər. Artıq bu ruh halı onlara hakim olmuşdur. Halbuki, bu ruh halının yeganə səbəbi din əxlaqını yaşamamaları, Allahı tanımamaları və Ona etibar etməmələridir.

Din əxlaqını yaşamayan cəmiyyətlərdən misal çəkdiyimiz bu insanların hər biri necə ki, dünyanın ən əhəmiyyətli problemlərinə sahib olduqlarını düşünüb, çıxış yolları axtarır, amma həmişə ümidsizlik və pessimizm içində yaşayırlarsa, bu cəmiyyətin daha yuxarı vəzifələrində və məqamlarında olan insanlar da qarşılaşdıqları vəziyyətlərdə eyni pessimist ruh halını yaşayırlar.

Halbuki, hər şey Quranda göstərilən çıxış yolları istiqamətində qiymətləndirilsə və ən pis görünən hadisədə belə Allahdan gələn bir xeyir olduğu yaddan çıxarılmasa, insanları ümidsizliyə sövq edən bir mühit meydana gəlməz. Quran əxlaqı Allahın bildirdiyi şəkildə yaşansa insanların bütün bədbinlikləri, acizlikləri yox olar. Kiçik-böyük hər mövzuya, başlarına gələn hər hadisəyə yaxşı gözlə baxar, bunlardan özlərinə xeyir və nəsihətlər çıxararlar. Həm insanların şəxsi həyatlarına, həm də cəmiyyət həyatına hüzur hakim olar.

Din ahlakının yaşanmadığı toplumlarda hüzün, gözyaşı, stres, sıkıntı, öfke ve bunalımlar birbirini izler. Oysa herşey Allah'ın kontrolü altındadır. Bu gerçeğe iman eden insanlar için kötülük diye bir şey yoktur, herşey onlar için hayırla sonuçlanacaktır. İnkar eden insanlar ise üzüntü duyup, öfkelendikleri olayların ne kadar anlamsız olduğunu ölüm ile karşı karşıya geldiklerinde anlayacaklardır.

... Olur ki hoşunuza gitmeyen bir şey, sizin için hayırlıdır ve olur ki, sevdiğiniz şey de sizin için bir şerdir. Allah bilir de siz bilmezsiniz. (Bakara Suresi, 216)

Din əxlaqı lazım olduğu kimi yaşandıqda isə heç kim hadisələri təsadüf gözüylə qiymətləndirməz. Hər kəs hər hadisəni Allahın müəyyənləşdirdiyi tale çərçivəsində qiymətləndirib, onlarda gizlənmiş yaradılış hikmətlərini, Allahın bu hadisələr vasitəsiylə insanlara verdiyi ibrəti başa düşməyə çalışar. Buna görə də din əxlaqı yaşandıqda heç kim kaş ki deməz; “Kaş ki, dünən getsəydim, onda başıma bunlar gəlməzdi... Əgər bu məktəbə getməsəydim, onda Amerikaya gedə bilərdim... Kaş ki, yarım saat əvvəl gəlsəydiniz, onda o bəyi görərdiniz... Kaş ki, bu yoldan getməsəydik, çünki yol çox uzunmuş... Kaş ki, səninlə evlənməsəydim, onda cavanlığım hədər getməzdi... Kaş ki, bu paltarı geyməsəydim, onda bütün gecə rüsvay olmazdım... Kaş ki, çölə çıxmasaydım, onda xəstələnməzdim... Kaş ki, gecə yola çıxmasaydı, onda başına bu qəza gəlməzdi... Kaş ki, başqa həkimə getsəydi, onda daha tez sağala bilərdi... Kaş ki, o təyyarədə olmasaydı, onda ölməzdi...“ kimi cümlələr işlətməz. Dünya həyatları boyu Allahı unudaraq, dinə əhəmiyyət verməyərək yaşayan insanlar həyatlarını həmişə “kaş ki”lərlə keçirdikləri üçün axirətdə də onları, kaş ki, deyəcəkləri başqa mövzular gözləyir. Amma, əlbəttə ki, işlətdikləri bu kaş ki ifadələri onlara heç bir fayda verməyəcək:

Odun üzərində dayandırıldıqları vaxt onların: “Kaş ki, bizi dünyaya qaytaraydılar! Onda biz Rəbbimizin ayələrini yalan saymayıb möminlərdən olardıq” – dediklərini görəydin! (Ənam surəsi, 27)