Zəif İmanlı İnsanın Küfr Mühitinə Meyil Göstərməsinin Başlıca Səbəbləri

Möminlərlə birlikdəymiş kimi göründüyü halda, inkarçıların olduğu mühitlərə meyil göstərən kəslər hər dövrdə, hər müsəlman birliyinin arasından çıxmışdır. Bu cür kəsləri üç qrupa ayıra bilərik:

◉ Mömin olub, həyatını da Qurana görə təşkil etdiyi halda səhv və qəflət nəticəsində müvəqqəti olaraq bu cür bir meyil göstərən kəslər;

◉ İslam diniylə yeni tanış olub, amma məlumat əskikliyi səbəbiylə Qurani həyat tərzinə tam olaraq uyğunlaşmamış, əvvəlki həyatından hələ həqiqi mənada qopa bilməmiş kəslər;

◉ Uzun bir müddət möminlərlə birlikdə olduğu halda həyatını və düşüncə tərzini Qurani ölçülərə görə təşkil edə bilməmiş, imani dərinliyi əldə edə bilməmiş və nəfsinin idarəsindən çıxmağı bacara bilməmiş zəif iradəli kəslər.

Bunlardan birinci qrupa daxil olanlar, anlıq olaraq nəfslərinə tabe olmaları nəticəsində belə bir səhvə yol verərlər. Ancaq xəbərdar edildikdən və etdikləri səhv özlərinə bildiriləndən sonra, tövbə edib Allahdan bağışlanma diləyərlər. Eyni səhvi təkrarlamaqdan da çəkinərlər. İkinci qrupdakılar isə, İslamla yeni tanış olublar və bu səbəbdən hələ təhsil mərhələsindədirlər. Bu səbəblə, səmimi olduqları təqdirdə, lazımi dini məlumatı əldə etdikdən sonra bu cür səhvləri təkrarlamamaları ümid edilə bilər. Ancaq içində olduqları keçid mərhələsini bir fürsət olaraq görməyə, özlərinə göstərilən rahatlığı istismar etməyə çalışsalar, Allah qatında son dərəcə pis bir mövqeyə düşəcəkləri də mütləqdir.

Bu qruplar arasında axirətləri baxımından ən təhlükəli mövqedə olanlar, bu kitabçanın da əsas mövzusunu meydana gətirəcək olan üçüncü qrupdakılardır. Bunlar o qədər zaman içərisində əldə etdikləri o qədər məlumata, möminlər arasında keçirdikləri uzun müddətə baxmayaraq, hələ Quranda təyin olunan ixlaslı və səmimi mömin modelinə nail ola bilməmişlər. Bu səbəblə də, şeytanın və nəfslərinin vəsvəsələrinə son dərəcə meyillidirlər. Nə yanlarında olan möminlərdəki gözəl nümunələrdən istifadə edər, nə də öz səhvlərindən ibrət alarlar. Çox zaman da özlərinin haqlı və doğru yolda olduqlarını zənn edib, düzəlməyə, öyüd-nəsihət almağa ehtiyaclarının olmadıqlarını zənn edərlər.

Ürəklərində əsaslı bir mənəvi dəyişiklik edə bilmədikləri təqdirdə, bu cür kəslərin möminlərin arasında çox qala bilməyəcəkləri Allahın mütləq bir qanunudur. Öz razılıqlarıyla möminlər arasında qalmaq istəsələr belə, Allah buna icazə verməyəcək. Çünki onlar nəfslərinin fücurunu qorumaqda qərarlıdırlar, içlərindəki pisliyi təmizləməyə çalışmırlar. Allah isə qəti olaraq pisi yaxşıdan ayıracağını vəd etmişdir:

Allah pisi yaxşıdan ayırmayınca möminləri sizin olduğunuz vəziyyətdə tərk edən deyildir...(Ali İmran surəsi, 179)

Üç qrupa ayırdığımız bu kəsləri küfr mühitlərinə girməyə və küfrlə birlikdə olmağa yönəldən də məhz, nəfslərində saxladıqları bu pisliklər və bunlardan qaynaqlanan xəstəlik və pozuqluqlardır. Sonrakı səhifələrdə bu xəstəlikləri və pozuqluqları araşdıracağıq.

Qavrama və Məntiq Pozuqluğu: Küfrün "Bəzəkli və Cazibədar" Olması

İnsanı möminlərin arasından küfrün çirkin mühitinə girməyə yönəldən səbəblərin ən əhəmiyyətlisi girişdə də bəhs etdiyimiz "qavrama və məntiq pozuqluğu" dur. Allah, tam mənasıyla iman edən, özünə heç bir şeyi ortaq qoşmayan səmimi möminləri həm dünyada, həm də axirətdə razılığına, rəhmətinə və nemətinə qovuşduracağını Quranın bir çox yerində ifadə etmişdir. Allahın bu vədinə nail olan elçilər yenə Quranın bir çox yerində nümunə göstəriləcəklər. Hz. Davud, hz. Süleyman, hz. Zülqərneyn, hz. Yusif, Allahın onlara güc, iqtidar, mülk və nemət verdiyi üstün şəxslərindəndir:

Biz Davuda və Süleymana elm verdik. Onlar dedilər: “Bizi Öz mömin qullarının çoxundan üstün tutan Allaha həmd olsun!” Süleyman Davuda peyğəmbərlikdə varis oldu və dedi: “Ey insanlar! Bizə quş dili öyrədildi və bizə hər şeydən verildi. Həqiqətən, bu, bizə göstərilən açıq-aşkar üstünlükdür”. Süleymanın cinlərdən, insanlardan və quşlardan ibarət qoşunu toplanıldı. Onlar müntəzəm şəkildə yerbəyer edildilər.(Nəml surəsi, 15-17)

Biz Davuda Özümüzdən bir lütf bəxş etdik və buyurduq: “Ey dağlar və quşlar! Onunla birlikdə Allahın şəninə təriflər deyin!” Biz dəmiri onun üçün yumşaltdıq. Sonra buyurduq: “Geniş zirehlər düzəlt və halqaları toxuduqda ölçüyə riayət et. Ey Davud ailəsi, yaxşı işlər görün! Mən, həqiqətən də, sizin nə etdiyinizi görürəm”. Səhər bir aylıq məsafəni qət edən, günortadan sonra yenə bir aylıq məsafəni qət edən küləyi də Süleymana ram etdik. Biz onun üçün mis qaynağını sel kimi axıtdıq. Rəbbinin izni ilə cinlərin bir qismi onun qabağında işləyirdi. Onlardan kim ki, Süleymana itaət etməyib əmrimizdən çıxırdısa, onu Cəhənnəm oduna düçar edirdik. Cinlər onun üçün istədiyi qəsrlər, heykəllər, hovuzlara bənzər çanaqlar və yerindən tərpənməyən nəhəng qazanlar düzəldirdilər. Ey Davud nəsli! Bu nemətlərə şükür edin! Qullarımdan şükür edən azdır.(Səba surəsi, 10-13)

Həqiqətən, Biz ona yer üzündə hökmranlıq verdik və hər şeyin yolunu ona öyrətdik.(Kəhf surəsi, 84)

O dedi: “Rəbbimin mənə əta etdiyi mülk daha yaxşıdır. Gəlin öz qüvvənizlə mənə kömək edin, mən də sizinlə onlar arasında möhkəm bir sədd çəkim.(Kəhf surəsi, 95)

Beləliklə, Yusifə yer üzündə hökmranlıq verdik. O, istədiyi yerdə qala bilərdi. Biz istədiyimizə mərhəmətimizi nəsib edirik və yaxşı iş görənlərin mükafatını əsirgəmirik.

İman gətirənlər və müttəqi olanlar üçün, əlbəttə, axirət mükafatı daha xeyirlidir.(Yusif surəsi, 56-57)

Eyni şəkildə, hz. Nuh, hz. İbrahim, hz. Musa kimi bir çox peyğəmbər də qövmlərinin inkar edənləriylə bir müddət mübarizə etdikdən sonra özlərinə tabe olan saleh möminlərlə birlikdə onlara üstün gəlmişlər, onların ardından yer üzünə varis olmuşlar.

Allah beləcə, əvvəlki nəsillərdən nümunələr verərkən bu gün yer üzündə yaşayan saleh möminləri də müjdələyir. Səmimi və ixlaslı möminlər də Allahın bu vədinin reallaşmaqda olduğuna şəxsən yaşayıb şahidlik edirlər. Bir tərəfdən də Allahın sonsuz rəhmətini daha da genişlətməsini ümid edirlər. Məhz həqiqətən iman etmiş xalis möminlər üçün Allahın yer üzündəki qanunu budur, axirətdə isə onları çox daha üstün, xeyirli və davamlı olan gözləyir.

De: “Allahın Öz qulları üçün üzə çıxartdığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram etmişdir?” De: “Bunlar dünya həyatında hamıya, Qiyamət günü isə yalnız möminlərə məxsusdur”. Biz dərk edən adamlar üçün ayələri belə izah edirik.(Əraf surəsi, 32)

Nəticə olaraq, Allah öz yoluna və rizasına uyan möminlərə dünyada sahib oluna biləcək hər cür mal, mülk və neməti vermişdir; bunu artıracağını da vəd etmişdir. Bunlar inkarçıların sahib olduqlarından çox daha keyfiyyətli, çox daha təmiz, gözəl, estetik və zövq vericidir. Çünki möminlər həmişə seçici olduqları üçün, hər şeyin ən təmizinə, ən yaxşısına sahib olma anlayışındadırlar.

Vəziyyət belə olduqda, bir insanın, möminlərə verilən bu qədər nemət və bolluğa, rəhmət və bərəkətə, seçilmişlik və üstünlüyə, yaşayaraq şahid olduğu halda, küfrün iyrənc mühitlərinə etina etməsi, onların arasına girərək nəfsinə bir sıra ucuz təmin yolları axtarışı onun iman ölçüsündən çox daha başqa bir ölçüdə olduğunun göstəricisidir. Belə bir insanın ağlının tamamilə örtüldüyü, yaxşını pisdən, doğrunu səhvdən, gözəli çirkindən ayırd edə bilməyən, bütün hissləri pozulmuş, şüuru bağlanmış bir insan halına çevrildiyi ortadadır. Çünki küfrün bütün o mənfi xüsusiyyətlərinə, Allahın nəzdindəki vəziyyətinə baxmayaraq, küfrdə hələ bəzəkli, cazibədar bir istiqamət tapması, şeytanın tərəfdaşları olan inkarçıları özünə yaxın görməsi və onlarla birlikdə olmaqdan bir narahatlıq duymaması azğınlığın açıq bir göstəricisidir:

Pis əməli özünə gözəl göstərilib onu yaxşı hesab edənlə, doğru yolla gedən kimsə eyni ola bilərmi? Həqiqətən, Allah istədiyini zəlalətə salır, istədiyini də doğru yola yönəldir. Sən onlara görə özünü üzüb əldən salma. Şübhəsiz ki, Allah onların nə törətdiklərini bilir.(Fatir surəsi, 8)

Bu qorxunc vəziyyət insana ya daha sonra müsəllət olar:

Bu ona görədir ki, onlar iman gətirdikdən sonra kafir oldular. Sonra da onların qəlbinə möhür vuruldu. Artıq onlar anlamırlar.(Münafiqun surəsi, 3)

... ya da əvvəldən bəri ürəyində gizləyib bir müddət mömin təqlidi etdikdən sonra ortaya çıxıb gözlər önünə sərilər:

Onlar sizin yanınıza gəldikdə: “Biz iman gətirdik!” – deyirlər. Halbuki, onlar sizin yanınıza küfrlə gəlmiş və onunla da getmişlər. Allah onların gizlətdiklərini daha yaxşı bilir.(Maidə surəsi, 61)

Ancaq nəticə olaraq hər ikisinin də çatdığı nöqtə eynidir. Bu cür insanlara möhlət verilməsi və bunların bir müddət möminlərin arasında qala bilmələri də əlbəttə, bir çox ilahi hikməti ehtiva edir. Bu hikmətlərdən bir neçəsini qısaca saya bilərik:

◉ Möminlərin bu vəziyyətdən ibrət götürüb Allahın əzab və azdırmasından kimsənin zəmanətdə olmadığını görərək bənzər bir vəziyyətə düşməkdən şiddətlə çəkinmələri. Bu səbəbdən Allahdan olduqca qorxub çəkinmələri;

◉ Özlərinə imanı sevdirib küfrü çirkin göstərən Allaha həmd və şükürlərini artırmaları;

◉ Hz. Süleymanın şeytanları dinin mənfəətinə istifadə etməsi kimi, Allahın, münafiq xarakterli bu kəsləri də müəyyən bir müddət İslamın və möminlərin faydasına xidmət etdirməsi;

◉ Münafiqlərin bu qarışıqlıq və azğınlıqlarına möminlərin şahid olmaları, münafiqlərin də beləcə, axirətdə irəli sürə biləcək heç bir haqlı səbəb və bəhanələrinin qalmaması.

Cahil Cəmiyyətdən Şüur Altında Qalmış Müxtəlif Istək və Komplekslərini Təmin Etmə Axtarışı

Cahillikdən geri döndükdən sonra keçmiş həyatını kökündən silib, "binasının təməlini Allah qorxusu və rizası üzərində" qura bilməmiş bir insan, şüur altında hələ cahilliyə aid bəzi xarakter xüsusiyyətləri və meyil etmələr daşıyar. Bu insan, əslində cahil cəmiyyətinin bütlərini ürəyindən tamamilə söküb ata bilməmiş, yalnız bunların üstünü örtmüşdür. Bu səbəbdən, haqqında danışılan bütlərin rəğbət gördüyü cahillik mühitinə qarşı daxilən bir həsrət duyar. Çünki bu bütlərini təmin edə biləcəyi yeganə mühit bu küfr mühitidir. Bu mühitin məhsulu olan; gecə həyatı, romantizm, eşqbazlıq psixologiyası, macəraçılıq, qoçuluq ruhu kimi psixologiya, gözəllik və zənginliyi ilə öyünmə, nümayiş etmə kimi primitiv zövqlər, uyğun mühiti tapınca təkrar su üstünə çıxarlar.

Bu cür bir insan, şüur altında daşıdığı bu cahil xarakterini zamanla şüur üstünə çıxarıb bunu tətbiq edə biləcəyi uyğun mühitlər axtarar. Bu mühitlərin möminlərin olduğu mühitlər ola bilməyəcəyi açıqdır. Geriyə qalan isə küfr mühitindən başqası deyil. Xüsusilə imanla yeni tanış olmuş kəslərin bir qisminin şüuraltında cahil dövründən daşımış ola biləcəkləri xüsusiyyətləri, başlıqlar altında araşdıra bilərik.

- Özündəki Bəzi Xüsusiyyətlərdən Ötrü Öyünmə, Nümayiş Etmə, İnsanlardan Diqqət Görmə Arzusu

Köhnə həyatlarında sahib olduqları bir sıra maddi və fiziki xüsusiyyətlərindən ötəri ətrafındakıların diqqət və iltifatlarına alışıq olan kəslər İslamla tanış olduqdan sonra, bəzən, möminlərdən də bu diqqət və davranışları gözləyirlər. Ancaq, özlərindəki bu-gözəllik, yaraşıqlılıq, populyarlıq, zənginlik, sosial status, məqam-mövqe, və s. kimi-xüsusiyyətlərdən ötəri çöldə gördükləri diqqət, kompliment və heyranlığı möminlərin arasında eyni mənada görə bilməzlər. Möminlərin tərif və davranışları şəxsin özünə deyil, onda təcəlli edən bu xüsusiyyətlərin həqiqi sahibinə, yəni Allaha olacaq. Qurana görə, "... Allah, heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır, təriflənməyə layiq olandır" (Bəqərə, 267). Bu səbəbdən nə möminlərin, nə də İslamın kimsənin gözəlliyinə, zənginliyinə, zəkasına, karyerasına ya da ictimai mövqeyinə ehtiyacı yoxdur. Möminlər, insanları bu cür xüsusiyyətlərinə görə deyil, təqvalarına görə qiymətləndirərlər. İnsanların deyil, ancaq Allahın razılığını güdməklə əmr olunmuşdur.

İnsanın öyünmək, nümayiş etmək üçün mütləq diqqətə çarpan fiziki, maddi və ya sosial xüsusiyyətlərə sahib olması da lazım deyil. Hər insanın nəfsində, hər hansı bir mövzuda insanlara qarşı təkəbbür, nümayiş etmə, öyünmə meyli potensial olaraq mövcuddur. Nəfsin fücurları arasında yer alan bu "öyünmə" duyğusunu Allah, dünya həyatının axirətə baxmayan boş, aldadıcı, əyləndirici, göz boyayıcı tərəfinin xüsusiyyətləri arasında sayar:

Bilin ki, dünya həyatı oyun və əyləncə, bəzək-düzək, bir-birinizin yanında öyünmək, var-dövləti və oğul-uşağı çoxaltmaq istəyindən ibarətdir. Bu elə bir yağışa bənzəyir ki, ondan əmələ gələn bitki əkinçiləri heyran edir. Sonra o quruyur və sən onun sapsarı olduğunu görürsən. Sonra isə o çör-çöpə dönür. Kimisini axirətdə şiddətli əzab, kimisini də Allahdan bağışlanma və razılıq gözləyir. Dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir.(Hədid surəsi, 20)

Möminlərin arasında Qurani məlumat və tərbiyəni aldıqdan və nəfsini tanıdıqdan sonra, səmimi bir mömin, tərifə meyilli olmağın həqiqətdə nə qədər sadə və alçaldıcı, Allah qatında nə qədər utanc verici olduğunu anlayar və dünyagörüşünü ona görə düzəldər. İmanı ürəyinə tam olaraq yerləşdirməmiş bir insan isə, tərk edə bilmədiyi o köhnə cahil ağlıyla, nəfsindəki öyülmə və ucaldılma istəyini təmin etmə yolları axtarar. Bunun üçün küfrün arasına qarışa biləcəyi imkanlar axtarar. Bu şəkildə qürurunun təqdir edilməsini, həqiqətdə Allaha aid olan, lakin imani əskikliyi səbəbiylə özünə aid etdiyi xüsusiyyətlərindən ötəri nəfsinin ucaldılmasını istəyər. Çöldə, "üzərinə geydiyin çox yaraşmış", "çox yaraşıqlısan", "çox gözəlsən" şəklində iltifatlarla qarşılaşdığında nəfsi bundan böyük bir həzz duyar, qüruru təqdir edilər. Möminlərin sevgi və marağı isə insanların təqvası və Allaha olan yaxınlığı ilə düz mütənasib olduğundan, bu diqqət və sevgi onun nəfsini təmin etməyə yetməz.

Belə bir insan, nəfsindəki nümayiş etmə, avam dillə, "özündən razı olma", "havalanma" kimi primitiv cahil duyğularını möminlər arasında yaşatmağa çalışırsa, nə qədər komik və acınacaqlı hala düşəcəyini bilir. Bu səbəblə, bu hisslərini yaşada biləcəyi ən uyğun mühit olaraq küfr mühitini görür. Cahillikdən qalma bu meyillərini təmin edə bilmək üçün nəfsi onu küfr mühitlərinə təhrik edər. Allahın din yolunda sərf etməsi üçün özünə əmanət etdiyi mal, mülk, imkan və sərvəti möminlərin arasında eqoist məqsədlərlə istifadə edə bilməyəcəyinin fərqindədir. Buna görə, bu imkanları əlinə keçirəndə vaxtının böyük bir hissəsini küfrün arasında keçirməyə çalışar. Halbuki, yalnız Allahın əmanətləri olan bu imkan və nemətlərlə küfrün arasında nəfsini ucaltmağa çalışması, bunları istək və həvəsi istiqamətində istifadə etməsi ruhuna əziyyət verməkdən və günahını artırmaqdan başqa bir işə yaramaz.

Bir az ətraflı şəkildə düşünüldüyündə bu ruh halının, küfrün tərif və iltifatlarından məmnun olmaq, ona dəyər vermək, onu ciddi qəbul etmək mənasına gəldiyi asanlıqla görülər. Halbuki, Quranda, küfrə düşənlər haqqında "qəlbləri vardır, lakin onunla anlamazlar, gözləri vardır bununla görməzlər, qulaqları var, onunla eşitməzlər. Bunlar heyvanlar kimidir, hətta daha çox azğınlıqdadırlar. Məhz bunlar qafil olanlardır. "(Əraf surəsi; 179) hökmü onsuz da verilmişdir. Bu vəziyyətdə, ayədə bu qədər açıq bir şəkildə təsvir edilən inkarçıların diqqət və iltifatlarına dəyər vermək, onlara əhəmiyyət vermək çox səhv, eyni zamanda da alçaldıcı bir rəftar olacaq. Çünki küfrün möminə iltifat etməsi, bir itin ona yaltaqlanmasından, yaranmağa çalışmasından daha qiymətli bir hadisə deyil. Hətta üstdəki ayənin bildirdiyinə görə daha da dəyərsizdir.

İnsan, nümayiş edərkən ətrafındakı inkarçıların özünü görüb təqdir etdiklərini zənn edər. Halbuki, bu şəkildə yalnız özünü aldadar. Çünki ətrafında gəzən insanların hansılarının, "Məgər onların yeriyən ayaqları varmı? Ya da tutan əlləri mi var? və ya görən gözləri mi var? Yoxsa eşidən qulaqları var ... ... Onları sənə baxan (kimi) görərsən, halbuki onlar görməzlər belə "(Əraf surəsi; 195,198) ayələrində təsvir edilən, insan şəklindəki ruhsuz ət və sümük görünüşlərdən olub-olmadığını bilməz.

- Tətilçi və Macəraçı Ruhunu Davam Etdirmə

İmanı tam olaraq ürəyinə yerləşdirməmiş olanların bəziləri də, cahillikdən daşıdığı tətilçi və macəraçı ruhu yaşada bilmək, həyəcan və yenilik axtarmaq üçün küfrün arasına qarışmağa fürsət axtarar. Bu tip kəslər narahat, fırtınalı bir ruh halına sahib olduqlarından, möminlərlə rahat şəkildə bir yerə gələ biləcəkləri mühitlərdə sıxılıb narahat olarlar. Hər fürsətdə bir bəhanə taparaq özlərini çölə atarlar. Cahilliyin, şənbə günü buraya gedilər, bazar günü belə edilər kimi klassik həftə sonu ya da tətil sindromları da bu zehniyyətin bir parçasını meydana gətirər.

Bu psixologiyaya sahib olan insan, özünü, yaz gəldiyində tətilə getmək ya da həftə sonu olduğunda əyləncə yerlərinə getmək istiqamətində məhdudlaşdırmışdır. Bunu böyük bir hədəf halına gətirər və bu hədəfə çatmadıqca da rahatlaya bilməyəcəyini düşünər. Halbuki, həqiqi bir möminin belə zəiflikləri yoxdur. Çünki onun üçün ən böyük hədəf, Allahın razılığını qazanmaq, Ona yaxınlaşmaq, Ona qul olmanın ləzzətini yaşamaqdır. Dünyəvi zövqlər, yalnız Allahdan gələn bir nemətdir. Allah diləsə bunları verər, diləsə geri alar. Möminin bundan ötəri sıxıntı duyması, stressə girməsi doğru olmaz. Ürəyi, dünyəvi macəraların, sadə eşqbazlıqların, kiçik zövqlərin həyəcanı ilə deyil, Allahın zikrinin, Onu bilmənin həyəcanı ilə doludur. O, olduqca ən böyük neməti, Allahın razılığını qazanmaqda görər, bu səbəbdən ən böyük hüzura və rahatlığa çatar. Allah, kitabında möminlərin bu xüsusiyyətini belə bildirir:

Bunlar, iman gətirənlər və qəlbləri Allahı zikr etməklə rahatlıq tapanlardır. Bilin ki, qəlblər ancaq Allahı zikr etməklə rahatlıq tapır.(Rad surəsi, 28)

- Qoçuluq Ruhunu Yaşatmaq Şəyi

İmanı ürəyinə yerləşdirməmiş olan insan, möminlər arasında heç vaxt qəbul edilməyəcək olan cavanlıq ruhunu da ancaq küfr arasında yaşada biləcəyinə, bu ruhu küfrlə birlikdə paylaşa biləcəyinə qənaət gətirər və küfrün olduğu mühitlərə meyil edər. Keçmiş həyatından üzərində qalan və möminlərin arasında dəstəklənməyəcəyini bildiyi; dalaşqanlıq, təcavüzkarlıq, lağlağaçılıq, şiddətdən zövq alma kimi primitiv, vəhşi instinktlərini bu mühitdə təmin etməyə çalışar. Futbol matçlarına gedərək fanatik və təcavüzkar rəftarlar sərgiləmək, qışqırıb, çığırıb dava salmaq, qarışıqlıq olan mühitlərdən xoşu gəlmək bunun ən məşhur nümunələrindəndir.

Ətrafımızdakı cahil cəmiyyətini müşahidə etdiyimizdə, bu təcavüzkar, həyasız, vəhşi, kobud insan modelinin fərqli növlərini rahatlıqla görə bilərik. Quran da bu insan modelini, "and içib duran, alçaq ... xeyirə maneə törədən, təcavüzkar, olduqca günahkar, kobud-hörmətsiz, sonra da qulağı kəsik ..." (Qələm surəsi, 10-13) ifadələri ilə təsvir edər. Belə bir xarakter quruluşunu qoruyan bir insan, özünə nə qədər "müsəlman" deyirsə desin, nəticədə cahil cəmiyyətinin bir hissəsidir. Müsəlmanlığı da, müsəlmanlığıyla öyünməsi də, komanda tutma, tərəfdarlıq zehniyyətindən başqa bir şey deyil. Bu səbəblə, möminlərlə deyil, inkarçılarla, özüylə eyni ruhu paylaşanlarla birlikdə olmağa meyil göstərməsi son dərəcə normaldır.

Bura qədər maddələr halında sıraladığımız eqoist meyillərin qaynağı, mövzunun əvvəlində də vurğuladığımız kimi, insanın iman etmədən əvvəl sahib olduğu və tam mənasıyla yox edə bilmədiyi cahil qırıntılarının təkrar su üzünə çıxmasıdır. Belə bir vəziyyətə düşməmək üçün nəfsdə cahillikdən qalan bütün küfr və şirk toxumlarının kökündən təmizlənməsi, sökülüb atılması tələb olunur. Allah Quranda, insanları sınamaq üçün nəfsə fücurunu ilham etdiyini bildirmişdir. O halda nəfsdə yaradılışdan bir sıra pisliklərin olması təbiidir. Əhəmiyyətli olan qərarlı bir mübarizəylə nəfsi bu pisliklərdən təmizləyərək Allahın sərhədlərinə mütləq bir bağlılıq göstərməkdir. Əks təqdirdə, "Xeyr! Onların qəlbini qazandıqları günahlar bürümüşdür.Xeyr, həmin gün onlarla Rəbbi arasına pərdə çəkiləcək! Sonra onlar Cəhənnəmə girəcəklər "(Mutaffifin surəsi; 14-16) ayələrində təyin olunan kəslərdən olmaq heç də qeyri-mümkün bir vəziyyət deyil.

Bu pislikləri kökündən təmizləmədən keçici üsullarla örtərək şüuraltına sıxışdırmaq, bunları görməzlikdən gəlmək ya da xaricə yansıyan əlamətlərini aradan qaldırmağa çalışmaq əsla qəti bir həll deyil. Çünki şüuraltına, ürəyin dərinliklərinə basdırılan bu pisliklər zamanla yığılıb axır-əvvəl partlama şəklində çölə çıxacaq. İnsan bunları gizləməyə çalışmaqla yalnız özünü aldadar, çünki "Şübhəsiz Allah, sinələrin özündə gizli saxlayanı biləndir". (Ali İmran surəsi, 119) Və Allah "sinələrin özündə gizli saxlayan" bu pislikləri mütləq ortaya çıxaracaq. Bunların axirətdə ortaya çıxması isə insan üçün ən qorxunc olanıdır. Bir ayədə bu hadisə belə təsvir edilir:

Məgər o bilmir ki, qəbirlərdə olanlar çıxardılacağı və kökslərdə olanlar aşkar ediləcəyi zaman – məhz o gün Rəbbi onlardan xəbərdar olacaqdır?(Adiyat surəsi; 9-11)

Bura qədər saydığımız tipdən olan kəslər, Quranda təsvir edilən "qəti məlumatla iman etmiş" mömin modelindən olduqca uzaq bir quruluş göstərərlər. Bunların imanı da, möminlərə simpatiya duyma, onları ürəkdən dəstəkləmə, İslamı gözəl bir əxlaq sistemi olaraq görmə şəklindədir. Bu insanlar, hər nə qədər özlərini mömin olaraq görmək istəsələr də əsl möminlər kimi imani dərinliyi tam olaraq əldə edə bilməmişlər. Allahla yaxınlığı lazım olduğu kimi qura bilməmiş və səthi aləmdən hələ çıxa bilməmiş olduqları üçün, "mömin" deyil, ancaq bəlkə "möminliyə keçid mərhələsində" sayıla bilərlər. Quran bu insanların vəziyyətini belə açıqlayar:

Bədəvilər, dedi ki: "İman etdik." De ki: "Siz iman etmədiniz; ancaq "İslam (müsəlman və ya təslim) olduq deyin. İman hələ ürəklərinizə girmiş deyil. Əgər Allaha və Rəsuluna itaət etsəniz, O, sizin əməllərinizdən heç bir şeyi azaltmaz. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayandır, çox əsirgəyəndir."(Hucurat surəsi; 14)

Ancaq bu keçid mərhələsinin mütləq bir nəticəyə çatacağının, davamlı bu halda qala bilməyəcəyi də yaxşı bilinməlidir. Ayrıca, bu mərhələnin uzanması, insanın hər hansı bir inkişaf göstərməməsi, halından məmnun olması da əslində demək olar bir nəticədir. Çünki bu vəziyyət, insanın artıq yolunu seçdiyinin və bu yoldan məmnun olduğunun göstəricisidir. Bu yolun da Allahın göstərdiyi yol, möminlərin yolu olmadığı açıqdır.

Bütün bunlara qarşı, səmimi, birüzlü, nəfsini tanıyan, Allaha və Rəsuluna qarşı itaətli və təslimiyyətli olan saleh bir möminin şüuraltı deyə bir problemi yoxdur. O, bu cür zəifliklərini idarə altına almış, içindəki cahillik qırıntılarını təmizləmiş, geriyə dönüş gəmilərini yandırmış, problemlərini həll etmiş olan ya da bu istiqamətdə qərarlı bir səy göstərən insandır. Özbaşlarına bir mömin modeli meydana gətirənlərin, aşağıdakı ayələrdə açıq və dəqiq olaraq təsvir edilənin xaricində bir mömin modeli olmadığını yaxşı bilmələri lazımdır:

Mömin olanlar, ancaq o kəslərdir ki, onlar, Allaha və Rəsuluna iman etdilər, sonra heç bir şübhəyə qapılmadan Allah yolunda mallarıyla və canlarıyla cihad etdilər. Məhz onlar, sadiq (doğru) olanların da özləridir.(Hucurat surəsi; 15)

Möminlər ancaq o kəslərdir ki, Allah xatırlandığı zaman ürəkləri ürpərər. Onun ayələri oxunduğunda imanlarını artırar və yalnız Rəblərinə təvəkkül edərlər. Onlar, namazı doğru şəkildə qılarlar və özlərinə ruzi olaraq verdiklərimizdən infaq edərlər. Məhz əsl möminlər bunlardır. Rəbləri qatında onlar üçün dərəcələr, bağışlanma və üstün bir ruzi vardır.(Ənfal surəsi; 2-4)

Allahın, İmtahan Sırrnın Bir Parçası Olaraq, Dünyadakı Küfr Mühitində Də Nəfsə Xoş Gələcək Bəzi Cazibədar Xüsusiyyətlər Yaratması

Allah möminləri, yaratdığı gözəlliklərdən, zənginlikdən, bolluqdan, ehtişamdan zövq alacaq bir şəkildə yaratmışdır. Bu gözəlliklərdən, bu nemətlərdən zövq almaq, estetik və keyfiyyət duyğularına sahib olmaq həqiqətdə bir mömin göstəricisidir. Necə ki, cənnət də möminlərin bu xüsusiyyətlərinə uyğun, bu zövq və ehtiyaclarına xitab edəcək bir üstünlük və mükəmməllikdə yaradılmışdır: "Haraya baxsan, bir nemət və böyük bir mülk görərsən." (İnsan surəsi; 20)

İman edənlər, dünyada da cənnətin bir nümunəsi şəklində olan bu gözəllikləri və nemətləri axtarar, onlardan-Allahın sərhədləri daxilində-ən yüksək səviyyədə istifadə edib zövq alarlar.

Dünya həyatının müxtəlif gözəlliklərinin insanlar üçün cazibədar qılındığı Quranda da ifadə edilər. Bu mövzuyla əlaqədar ayələrdən biri belədir:

Qadınların, uşaqların, yığın-yığın qızıl-gümüşün, yaxşı cins atların, mal-qaranın və əkin yerlərinin verdiyi zövqlərə olan istək insanların gözünə gözəl göstərilmişdir. Bunlar, dünya həyatının keçici zövqüdür, gözəl qayıdış yeri isə Allah yanındadır.(Ali İmran surəsi, 14)

Ayədə sayılan nemətlərə, möminlərin və ya küfrün sahib olması, bunların nəfsə cazibədar gəlməsi baxımından bir dəyişiklik etməz. Bir möminin bu gözəlliklərə rast gəldiyində bunlardan xoşlanması təbiidir. Bu xüsusiyyətlər və imkanlar möminlərdə olduğu kimi, eyni şəkildə inkarçıların əlində də ola bilər.

Ancaq, nəfsin bunlardan xoşlanmasının təbii və qanuni olması, Allahın Quranda bildirdiyi sərhədləri aşmağı heç vaxt qanuni etməz. Küfrlə birlikdə olmağı istəmək isə, Allahın sərhədlərini aşmaq mənasını verər. Bu səbəblə, mömin, bir mühitdəki texniki gözəlliklərdən xoşlansa belə, bu mühit küfrün hakim olduğu bir mühitsə, oradan uzaq durar.

Bir mühitdə olan müxtəlif zövqləri dada bilmək məqsədiylə küfrlə bir yerdə olmaq istəmənin Qurana görə heç bir məqbul tərəfi yoxdur. Nəticədə, yuxardakı ayədə deyildiyi kimi, bütün bunlar yalnız dünya həyatının keçici zövqüdür və əsl gediləcək gözəl yer olan cənnət, Allah qatındadır. Mömin, hər şeydən əvvəl cənnəti və daha da artığı Allahın razılığını qazanmaq istədiyi üçün, lazım olduğunda "dünyanın keçici zövqü"ndən uzaq durmağı da bilər.

Ayrıca, unudulmamalı olan bir başqa nöqtə, bu cür nemətlərdən alınan zövqün yalnız Allahın bəzi sifətlərinin əks olunması olan estetik, gözəllik və keyfiyyət anlayışlarından qaynaqlandığıdır. Yoxsa xoş gələn şey, bunlara sahib olan, bu məkanları hazırlayan inkarçıların şəxsən özləri deyil.

Burada çox incə bir sərhəd vardır. Bura dünya mühiti olduğu üçün cənnətə və cəhənnəmə aid bir çox xüsusiyyət və anlayış yan-yana hətta bəzən iç-içədir. Məsələn, cənnət kimi göz qamaşdırıcı bir mühitdə, cənnət geyimlərini xatırladan bəzəkli və dəbdəbəli paltarları üzərində daşıyan kəslər, çox vaxt, Allahın Quranda pislik olaraq xarakterizə etdiyi, cəhənnəm əhli inkarçılar ola bilər. Yalnız xarici görünüşünü gözəlləşdirib, iç dünyasını pisliyə sürüyən insanlarla birlikdə olmaq isə, səmimi bir möminin ruhunu qaraldar, ürəyinə sıxıntı və zülmət verər.

Məhz, həqiqi bir mömin belə bir mühiti qiymətləndirərkən gözəlliklə pisliyi bir-biridən çox yaxşı ayırd edər və küfrə bu gözəllikdən və zənginlikdən ən kiçik bir pay ayırmaz. Bu iki zidd tərəfi bir-birinə qarışdıran insan isə, zamanla şəxsən küfrün özündən xoşlanma, onlarla birlikdə olmaqdan zövq alma, onlara qarşı şüuraltında sevgi bəsləmə, heyran olub etina etmə kimi azğın bir ölçünün içinə diyirlənər.

İnkarçılardakı və Küfr Mühitindəki Bəzi Xüsusiyyətlərdən Ötəri Onlara Etina Etmə və Heyranlıq Duyma

İnsanı küfr mühitinin içinə salan ünsürlərdən biri də küfrün zənginlik, gözəllik, mövqe, şöhrət, etibar, karizma kimi bəzi xüsusiyyətlərindən təsirlənməkdir. Gecə həyatı, kübar cəmiyyət, əyləncə dünyası kimi anlayışların media kanalı ilə, insanlara olduğundan çox daha bəzəkli göstərilməsi də nəfsin bu zəifliklərini ortaya çıxarar.

Az əvvəl də vurğulamışdıq; nəfsin gözəllikdən, zənginlikdən, ehtişamdan zövq alması ilə, nəfsin bu gözəllik və zənginliyə sahib olan inkarçılara qarşı heyranlıq bəsləməsi, onlardan təsirlənməsi, ilk baxışda bir-birlərinə bənzər görünsələr də, son dərəcə fərqli iki şeydir! Birincisi, hər nə qədər küfr mühitinə girmək üçün bir səbəb meydana gətirməsə də, qanuni bir vəziyyətdir. Halbuki, ikinci vəziyyət, belə bir insanın ya heç imanı olmadığını ya da imanının son dərəcə səthi və zəif olduğunu, hadisələri son dərəcə "zahiri" (səthi) bir dünyagörüşüylə qiymətləndirdiyini göstərər. Bu dünyada hər nəyə sahib olarsa olsun, axirətdə "çılğın yanan atəşin yoldaşı" olacaq inkarçılara etina edən bir insanın, axirətə iman istiqamətində problemləri olduğu, axirəti özündən olduqca uzaq gördüyü açıqdır.

Halbuki, həqiqət bir mömin üçün küfrə, ondakı hər hansı bir xüsusiyyətdən ötəri heyranlıq duymaq, ondan təsirlənmək kimi bir vəziyyət qeyri-mümkündür. Mömin bilər ki; küfrün əlindəki bir sıra imkanlar, onları sınamaq üçün Allah tərəfindən bilərəkdən yaradılmışdır. Küfrün özündə isə həqiqətdə etina ediləcək heç bir şey yoxdur. Küfrdən yalnız ibrət götürülər. Allah, bəzi imkan və nemətləri, inkarçılara, yalnız onların azğınlıqlarının və əzablarının artması üçün verir və onların axirətdən də heç bir nəsibləri yoxdur. Quran, möminin inkarçılara qarşı heç bir qibtə etmə, etina etmə duyğusu hiss etməməli olduğunu tez-tez vurğulayar:

Onların nə malları, nə də övladları səni heyrətləndirməsin. Allah bunlarla, dünya həyatında onlara əzab vermək və onların canlarının kafir kimi çıxmasını istəyir.(Tövbə surəsi; 55)

Onların bəzi təbəqələrinə verdiyimiz fani dünya malına gözünü dikmə, onlara görə kədərlənmə, möminlərlə yumşaq davran.(Hicr surəsi, 88)

Kafirlərdən bəzisini sınamaq üçün onlara dünya həyatının bərbəzəyi kimi verdiyimiz şeylərə gözünü dikmə. Rəbbinin ruzisi daha xeyirli və daha davamlıdır.(Taha surəsi, 131)

Qoy kafirlərin diyarbədiyar gəzib dolaşması səni aldatmasın! Bu, az bir mənfəətdir. Sonra isə onların yeri Cəhənnəmdir. Ora nə pis yataqdır! (Ali İmran surəsi, 196-197)

... Elə isə, onlara qarşı nəfsin həsrət çəkməsin. Həqiqətən, Allah onların nə etdiklərini biləndir.(Fatir surəsi, 8)

Mömin, küfrün bir qismində olan bəzəkli, cazibədar görünüşlərin təsadüfi, məqsədsiz olaraq yaradılmadığını bilər. Bilər ki, izzət və şərəf yalnız Allahındır. Bütün gözəlliklər, zənginliklər, mövcud olan hər şey tamamilə Allaha aiddir; Allahın Qani və Camal sifətlərinin təcəlliləridir. Buna görə küfrdə bir güc və üstünlük görmək və bundan ötəri küfrə yaxınlaşmağa çalışmaq, möminlərin deyil, ancaq mömin təqlidi edən münafiqlərin bir xüsusiyyətidir. Necə ki, Quran münafiqlərdən danışarkən belə deyir:

Möminləri qoyub kafirləri özlərinə dost tutanlar gücü və əzəməti onlardamı axtarırlar? Halbuki qüvvət və əzəmət tamamilə Allaha məxsusdur.(Nisa surəsi, 139)

Bir Sıra Emosional və Romantik Səbəblərdən Ötrü Küfrə Qarşı Sevgi Bəsləmə

Bu mövzunu araşdırmazdan əvvəl sevgi anlayışına açıqlıq gətirməkdə fayda var.

Sevginin əslində iki fərqli növü vardır. Birincisi möminlərə xas olan bir sevgidir. İman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün Mərhəmətli Allah qəlblərdə bir sevgi yaradacaq (Məryəm surəsi; 96) ayəsiylə açıqlayar. Bu sevgi, təməldə Allah sevgisidir. Mömin, özünü yaradan və sonsuz nemətlər verən Allahı hər şeydən daha çox sevər. Bu sevginin xaricə əks olunması isə, Allah sevgisindən qaynaqlanan və Allahın sevdiyi, ondan məmnun olduğu kəslərə qarşı duyulan sevgidir. Bu kəslər də, başda Allahın elçisi olmaq üzrə yalnız möminlərdir. Möminlərə qarşı duyulan bu sevginin qaynağı, onların Allahın dostu və sevdikləri olmaları, Allahın da onları sevməsi və saysız sifətləriylə ən çox olaraq onların üzərində təcəlli etməsidir. Yoxsa bir möminə qarşı belə, ona Allahdan müstəqil bir varlıq gözüylə baxıb müstəqil bir şəxsiyyət verərək sevgi bəslənə bilməz.

Sevginin ikinci növü, müşriklərə və inkarçılara xasdır. Bu, Allahla heç bir əlaqə qurulmadan, bilavasitə nəfsinin eqoist duyğularını təmin etmək məqsədiylə ürəkdə bəslənən və emosional bağlılıq şəklində inkişaf edən bir sevgi növüdür. Allahdan müstəqil bir şəkildə, içində Allahın razılığı, mömin xüsusiyyətləri meyar alınmadan qurulan belə bir romantik bağlılığın, Allahdan başqa bir ilah əldə etmək mənasını verdiyi isə Quranda açıqca ifadə edilmişdir:

İnsanlardan elələri də vardır ki, Allahdan qeyrilərini Ona tay tutur, onları da Allahı sevdikləri kimi sevirlər. İman gətirənlərin isə Allaha olan sevgisi daha güclüdür. Kaş zülm edənlər əzabı gördükləri zaman bütün qüdrət və qüvvətin Allaha məxsus olduğunu və Allahın şiddətli əzab verdiyini görəydilər.(Bəqərə surəsi, 165)

İbrahim dedi: “Siz aranızda ancaq dünya həyatına bəslədiyiniz vurğunluğa görə Allahı qoyub bütlərə pərəstiş etdiniz. Sonra isə Qiyamət günü bir-birinizi kafir adlandırıb lənətləyəcəksiniz. Sığınacağınız Od olacaqdır. Sizə yardım edə bilən kəslər də tapa bilməyəcəksiniz”.(Ənkəbut surəsi, 25)

Bu sevginin yönəldildiyi kəslər ümumiyyətlə, insanın ailəsi, yaxın qohumları, köhnə yoldaşları, sirr dostları, sevgilisi kimi kəslərdir. Bu, qətiyyən imani bir təməli olmayan, yalnız nəfsin içindəki romantizm meyillərini təmin etməyi hədəfləyən bir sevgi növüdür. Yuxardakı ayələrdə də təsvir edildiyi kimi, cahil cəmiyyətindəki sevgi anlayışı tamamilə bu şəkildədir.

Bir insan cahil cəmiyyətini tərk edib, iman etdiyi anda, bu pislikləri kökündən təmizləmədən müvəqqəti üsullarla örtərək şüuraltına sıxışdırmaq, bunları görməzlikdən gəlmək ya da xaricə yansıyan əlamətlərini aradan qaldırmağa çalışmaq heç vaxt qəti bir həll deyil. Çünki şüuraltına, ürəyin dərinliklərinə basdırılan bu pisliklər zamanla yığılıb əvvəl-axır partlama şəklində çölə çıxacaq. İnsan bunları gizlətməyə çalışmaqla yalnız özünü aldadar, çünki "Şübhəsiz ki, Allah ürəklərdə olanları biləndir." Bu sevgi anlayışını da geridə buraxar. O, artıq, insanları əvvəl olduğu kimi, mənfəətlərinə və ya ehtiraslarına görə deyil, Allah üçün sevməyə borcludur. Ancaq, iman etdikdən sonra ürəyində imanın ləzzəti tam olaraq yerləşməmiş, Allahı və möminləri gərəyi kimi təqdir edib bütün sevgi anlayışını buna görə yönləndirməmiş olanlar, ürəklərindəki boşluğu keçmiş həyatlarından qalan romantik qırıntıları canlandıraraq doldurmaq istəyərlər.

Bu səbəblə, bu qəti bir həqiqətdir; insanın inkarçılara ya da möminlərə sevgi duyması, onun küfrə ya da imana olan yaxınlığının mütləq bir ölçüsüdür. Bu, Quranda çox açıq bir şəkildə vurğulanar. Bir ayədə, möminlərin küfrə olan dünyagörüşləri belə izah edilir:

Allaha və Axirət gününə iman gətirən elə bir camaat tapa bilməzsən ki, onlar Allaha və Onun Elçisinə düşmən olanlarla – öz ataları, oğulları, qardaşları, qohum-əqrəbaları olsalar belə – dostluq etsinlər. Allah onların qəlbinə iman salmış və onları Öz tərəfindən bir ruhla dəstəkləmişdir. Allah onları ağacları altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil edəcəkdir. Onlar orada əbədi qalacaqlar. Allah onlardan razıdır, onlar da Allahdan razıdırlar. Onlar Allahın firqəsidirlər. Həqiqətən, məhz Allahın firqəsi nicat tapanlardır.(Mücadilə surəsi, 22)

Bir başqa ayədə isə, "Ey iman edənlər, möminləri buraxıb kafirləri vəlilər etməyin. Öz əleyhinizdə Allaha açıq-aşkar olan qəti bir dəlil vermək istərsinizmi?" (Nisa surəsi; 144) deyilir. Bu səbəblə, möminin küfrə sevgi bəsləməsi, inkarçılarla səmimi bir dostluq və yaxınlıq qurması, heç bir zaman qəbul edilə bilməz. Bunu edən insan, onlardan biri olmağı və onlarla eyni aqibətə uğramağı qəbul edir deməkdir. Bu həqiqət, "... zülm edənlərə meyil göstərməyin yoxsa atəş sizə toxunar..." (Hud surəsi; 113) ayəsiylə açıq bir şəkildə bildirilir.

Bütün bunlardan ötəri bir möminin şüurulu olaraq inkar edən bir insan və ya bir birliklə arasında bir sevgi bağı meydana gətirməsi ya da keçmiş həyatından qalmış bağları davam etdirməsi düşünülə bilməz. Ancaq qəflətdən ya da məlumat əskikliyindən qaynaqlanan bir səhv ola bilər. Bu vəziyyətdə də, aşağıdakı ayə, həqiqətən iman etmiş bir insanın qəflətini aradan qaldırmaq üçün kafi olmalıdır:

Ey iman gətirənlər! Mənim düşmənimi də, öz düşməninizi də özünüzə dost tutmayın! Onlar sizə gələn həqiqəti inkar etdikləri halda, siz onlara mehribanlıq göstərib sirrinizi açıb deyirsiniz. Rəbbiniz olan Allaha iman gətirdiyiniz üçün onlar Peyğəmbəri və sizi yurdunuzdan qovub çıxardırlar. Əgər siz Mənim yolumda və Mənim razılığımı qazanmaq uğrunda cihada çıxmısınızsa, onlara gizlində mehribanlıq göstərirsiniz. Mən sizin gizli saxladığınızı da, aşkar etdiyinizi də bilirəm. Sizlərdən kim bunu etsə, doğru yoldan sapmış olar. (Mumtəhənə surəsi, 1)

Möminlərin Olduğu Mühitdən Narahat Olmaq

Nəfsinin arzularına uyan bir kimsə Allahın əmrlərindən əvvəl nəfsinin istəklərini yerinə yetirməyə çalışacaq. Ancaq nəfsinin əmrlərini möminlərin olduğu bir mühitdə yerinə yetirməsi, möminlərin reaksiya, müdaxilə və xəbərdarlıqlarına səbəb olacağı üçün bu mühitdə bunu bacara bilməz. Məsələn, nəfsi ona qürur və eqoizm etməyi, nümayişi, özünü başqalarından üstün görməyi, itaətsizliyi əmr edər. Möminlər isə ona təvazökar və nəcib olmağı, Allaha qarşı itaətkar olmağı nəsihət edərlər.

Nəfsi ona Allahın sərhədlərini qorumamağı, ürəyinin istədiyi kimi davranmağı, zəifliyi, etidalsızlığı, məsuliyyətdən, fədakarlıqdan, infaqdan, Allah yolunda əziyyət və çətinliyə dözməkdən qaçmağı təlqin edər. Bunlar imanı tam olaraq oturmamış birinin nəfsinə son dərəcə zidd olan şeylərdir.

Bununla yanaşı, hərəkətlərinin davamlı göz qarşısında olduğunun və səhv bir hərəkət etdiyində xəbərdarlıq ediləcəyinin fərqindədir. Buna görə möminlərin arasında nəfsinin əmr etdiyi kimi rahat və tələsik bir şəkildə hərəkət edə bilməz. Etsə də bu vəziyyət dərhal diqqət çəkər. Səhvləri, əskikləri, davranış pozuqluqları dərhal təsbit edilib tənqid olunar, xəbərdar edilər. Bu da möminlər üçün böyük bir rəhmət və nemət olan Allahın bəyəndiyi və təriflədiyi bir mühitdir:

Siz insanlar arasında üzə çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Siz yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri qadağan edir və Allaha iman gətirirsiniz. Kitab əhli də iman gətirsəydi, əlbəttə, onlar üçün yaxşı olardı. Onların arasında iman gətirənlər də vardır. Əksəriyyəti isə haqq yolunu azmış fasiqlərdir. (Ali İmran surəsi, 110)

Möminlərin olduğu bir mühitdə kimsənin başçılıq etməsinə icazə verilməz, kimsənin razılığı güdülməz, idarə edilməz. Çünki əks bir davranış həm qarşı tərəfin axirətini təhlükəyə atmaq, həm də möminlərin arasında küfrün təcəllilərini saxlamaq mənasını verəcək...

Buna görə insanın ürəyini qırmamaq, onu gücəndirməmək üçün onun Qurandan kənar rəftar və davranışlarına göz yummaq, ilahi deyil ancaq şeytani bir mərhəmət forması olar. Şeytani mərhəmət də yalnız küfrə xas romantik zehniyyətin bir məhsuludur. Möminlərin mühiti isə son dərəcə ağıllı və həqiqidir. Məhz belə bir mühitdə, kafi imani dərinliyi təmin edə bilməmiş, Allah ilə lazımlı yaxınlığı qura bilməmiş, eqoizmini tərk edə bilməmiş kəslərin nəfsləri vicdanlarına qalib gələrək onları bu mühitdən qoparıb ağıllarına gələn hərəkəti etməyə məcbur edər.

Seçimini nəfsinin rahatlığı, mənfəəti istiqamətində istifadə edən bir kimsə də, nəfsi kimsəyə hesab vermək istəmədiyi, hər kəsdən müstəqil, özbaşına və idarəsiz qalmaq istədiyi üçün çölü, küfr mühitini bir qaçış, bir rahatlama mühiti olaraq görməyə başlayar. Belə bir insanda zamanla, istər-istəməz möminlərə qarşı bir yadlıq və uzaqlıq meydana gələr.

Mömin camaatı içərisində Allahın və dinin mənfəətləri həmişə ən ön planda tutular. Şəxslərin mənfəətləri isə sonradan gəlir. Onsuz da səmimi və ixlaslı möminlərin hamısı Allah yolunda canlarını və mallarını satmış, yalnız axirət yurdunu axtaran kəslərdir. Bu səbəblə, "Allahın əsirgədiyi xaricində var gücüylə pisliyi əmr edən" nəfsləriylə əlaqədar əhəmiyyətli bir problemləri yoxdur. Olsa belə, buna qarşı digər möminlərdən gələcək öyüd və xəbərdarlıqları bir rəhmət, hidayət və pislikdən təmizlənmə olaraq görərlər. Bacı/Qardaşlarına olan sevgi və bağlılıqları artar.

Buna qarşı, əgər bir insan o biri yolu seçmək istəyirsə, önü açıqdır. Quran, getdiyi istiqaməti belə təyin edər:

Hər kəs doğru yol ona bəlli olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşı çıxsa və möminlərin yolundan başqa bir yolla getsə, onu üz tutduğu yola yönəldər və Cəhənnəmdə yandırarıq. Ora nə pis dönüş yeridir.(Nisa surəsi; 115)