Cahil Cəmiyyətin Ümumi Quruluşu
Cahil cəmiyyəti kimlər meydana gətirər?
Cahillik anlayışı, "cahil" sözündən törəyən və Quranda bildirilən mənasıyla Allahı lazım olduğu kimi tanımayan, Onun sonsuz gücünü və sifətlərini lazım olduğu kimi təqdir edə bilməyən, islam dinində olan doğrulardan, insanlara təqdim etdiyi üstün əxlaq və xarakter quruluşundan, mənəvi dəyərlərdən xəbərsiz olan cəmiyyətləri ifadə edər. Din əxlaqının həqiqi mənada yaşanmadığı hər birlik "cahil cəmiyyət" olaraq xarakterizə edilə bilər. Bu cür birliklər ilk baxışda bir-birlərindən tamamilə fərqli və bir-birinə zidd görünə bilər. Bu kimi kəslərin özlərinə məxsus geyim tərzləri, vərdişləri, zövqləri və danışıq üslubları ola bilər. Ancaq təməl dünyagörüşləri və inancları ortaqdır. Bu birliklərin hər biri, Allahın dinini görməzlikdən gələn və hər şeyi yaradanın Allah olduğunu anladıqları halda, Onun təyin etdiyi şəkildə yaşamayan insanlardan ibarətdir. Bu insanlar Allahın dinini unudub yerinə öz batil dinlərini yaratmışdırlar. Bu batil dinlərin təməli Allah sevgisi əvəzinə dünya sevgisi üzərində qurulmuşdur. Allahın razılığını qazanmaq əvəzinə insanların rəğbətini və təqdirlərini qazanmağa çalışırlar. Allaha şükr etmək və yalnız Ondan kömək diləmək əvəzinə, insanlara minnət hissi duyub, onlardan asılı rəftarlar göstərərlər. Yenə bütün gücün tək sahibinin Allah olduğunu unudaraq, yalnız Ondan qorxmaq əvəzinə insanlardan və onların qoyduqları qaydalardan qorxmuşdurlar.
Ancaq cahil cəmiyyət deyildikdə ağla yalnız Quran əxlaqından tamamilə xəbərsiz insanlar gəlməməlidir. Bu insanların bir qismi haqq dini çox yaxşı bildikləri halda yenə də düşdükləri bu cəhalətdən çıxa bilməzlər. Bu kəslər Allahın əmr etdiyi bəzi ibadətləri tətbiq etdikləri halda, Quran əxlaqını və mömin xarakterini yaşamağa çalışmazlar. Bunun səbəbləri isə bu kəslərin təməldə Allaha qəlbən bağlanmamaları və şüuraltında axirətə şübhə etmələridir. Dünyaya olan sevgiləri, Qurana zidd xarakterlərə yiyələnmələrinə və din əxlaqını bildikləri halda cahil cəmiyyətin cəhalətindən xilas ola bilməmələrinə səbəb olar.
Dünyanın dörd bir tərəfində bir-birindən tamamilə müstəqil və bir-birlərinə tamamilə zidd dünyagörüşlərinə sahib olan bu birliklərdə, ortaq bir həyat və bir inanc forması müşahidə edilir. Bu səbəblə də cahil cəmiyyətdə yaşanan insan xarakterlərinə toxunmadan əvvəl, bu fərqli xarakterlərin altında yatan dünyagörüşünü və ortaq batil inancları araşdırmaqda fayda vardır.
Cahil Cəmiyyətinin Yaşama Məqsədi və İdeallari
Cahil cəmiyyətin ümumi şəkildə ortaq bir məqsədi vardır; dünya həyatından, hədsiz şəkildə maksimum dərəcədə faydalana bilmək... Dünyanın harasına gedilirsə gedilsin, bu ortaq məqsəddən azmadan, varlı-kasıb, kəndli-şəhərli, böyük-kiçik demədən cahil cəmiyyətin hər üzvünün bu ideal əsasında hərəkət etdiyi müşahidə olunur. Çünki cahilliyin yanlış inancına görə həyat ölümlə məhdudlaşır. Olduqca qısa olan və sürətlə gəlib keçən bu həyatı dünya şərtlərinə görə ən yaxşı şəkildə qiymətləndirmək isə bu insanların inanclarına ən uyğun olan davranış formasıdır.
Halbuki bu tamamilə batil bir etiqaddır. Çünki dünya həyatı bir imtahan mühiti olaraq yaradılmışdır. Allah dünya həyatını insanlara xüsusən cəlbedici gələcək şəkildə yaratmış və bir çox nemətlə bəzəmişdir. İnsanların bəziləri bu gözəllikləri Allahın bəxş etdiyini biləcək və bu müvəqqəti nemətlərdən Ona şükr etməklə istifadə edəcək, əsl məqsədi isə dünya həyatında Allahın razılığını qazanacağı işlər görərək axirəti qazanmaq olacaq. Bəzi insanlar da dünya həyatının bu saxta bəzəklərinə aldanacaq və bütün bunları verənin Allah olduğunu unudaraq axirət həyatını görməzlikdən gələcək.
Məhz cahil cəmiyyət bu ikinci alternativi seçib bütün ideallarını yalnız dünya həyatı üzərində quran kəslərdən ibarətdir. Qeyd olunan kəslərin gələcək planlarının heç birinə axirət həyatı daxil deyil. Allah onların bu seçimlərinin səbəbini isə bir ayədə belə bildirmişdir:
Bu ona görədir ki, onlar dünya həyatını axirətdən üstün tuturlar. Həm də Allah kafirləri doğru yola yönəltmir. (Nəhl surəsi, 107)
Ayədə də bildirildiyi kimi, dünya həyatı bu insanları aldadır və daha sevimli görünür. Allahın insanlara bir nemət və bir sınaq olaraq yaratdığı bütün imkanlar cahil insanları aldadar. Və onlar da Allaha qarşı borclu olduqları məsuliyyətləri unudaraq bu həyata aldanarlar.
Cahil insanları bu şəkildə ehtirasla əyləndirərək qəflətə aparan mövzular isə məlumdur. Yaxşı bir həyat yaşaya bilmək, varlı ola bilmək, etibar və vəzifə əldə edib cəmiyyətdə hörmətli bir yer tutmaq, yaxşı bir ailə həyatı qurub öyünə biləcək uşaqlara sahib olmaq... Məhz cahil insanın sonsuz axirət həyatından üstün tutduğu mövzular bunlara bənzərdir.
Əlbəttə ki, bütün bunlar hər insanın dünyada sahib olmaq istəyəcəyi, haqqı olan nemətlərdir. Ancaq cahil insanın burada içərisinə düşdüyü böyük bir yanılma vardır. Bu kimi kəslər bütün bunların həqiqi sahibinin yalnız Allah olduğunu, bu nemətləri Özünə şükr edərək istifadə etmələri üçün verdiyini və əsl hədəf alınacaq həyatın axirət olduğunu unudarlar.
Cahil insanların bu həqiqətlərdən uzaq yaşamaları isə, onlara sadə və adi bir dünya meydana gətirər. Dünyadakı bir çox insan bu məlum olan bir neçə idealın arxasınca qaçır. Hər kəsdən daha üstün ola bilmək, daha çox pul qazana bilmək və dünyadan daha çox faydalana bilmək üçün çox vaxt bir çox əxlaqi və insani xüsusiyyətlərindən rahatlıqla güzəştə gedə bilərlər. Bu da onlara zənn etdikləri kimi yaxşı bir həyat deyil, əksinə çətin bir həyat gətirər. Əllərində dünya həyatında əhəmiyyətli hesab olunan nə qədər çox nemət olursa olsun, yiyələndikləri bu pis xarakterdən ötrü bu nemətlərdən ümid etdikləri zövqü ala bilməz və bunlardan öz lehlərində istifadə edə bilməzlər. İçərisinə düşdükləri mənfəət döyüşü buna mane olar. Nemətlərin yalnız özlərinə aid olmasını istəyərlər və bu mövzuda dəlicəsinə bir ehtirasa qapılarlar. Bu da onlarda əlində olana qane olmayan, hər şeydən narazı bir xarakter formalaşdırar.
Bu ehtiras və yarış içərisində dünya həyatının nemətlərindən daha da çox istifadə edə bilmək üçün qaçaqaçda olduqları vaxt, yavaş-yavaş xəstəliklərlə və yaşlılıq əlamətləriylə qarşılaşmağa başlayır və bir müddət sonra ölüm həqiqəti ilə üzləşərlər. Bu mərhələdən sonra isə dünyadakının əksinə, pul, mövqe və etibar kimi anlayışların heç bir fayda verməyəcəyi və yalnız Allahın razılığını qazanmaq üçün göstərilən səylərin qarşılıq görəcəyi axirət həyatıyla qarşılaşarlar. Ayələrdə bu həqiqətlə qarşılaşdıqlarında, həyatları boyunca Allaha yönəlməyi görməzlikdən gələnlərin əbədi peşmançılıqlarından belə bəhs edilir:
Kafirlər mütləq müsəlman olmalarını arzulayacaqlar. Qoy onlar bir müddət yeyib-içsinlər, əylənsinlər və xam xəyallar onların başlarını qatsın. Tezliklə biləcəklər. (Hicr surəsi, 2-3)
Cahil Cəmiyyətin Allah İnanci
Cahil cəmiyyəti meydana gətirən insanların hamısının həyat stili və dünyaya olan baxışları bir deyil. Aralarında din əxlaqını heç bilməyən insanlar olduğu kimi, din əxlaqını bilən və Allahın bir çox hökmündən xəbərdar olan insanlar da vardır. Hətta bunların böyük bir əksəriyyəti də özlərinə soruşulduğu vaxt Allaha inandıqlarını deyirlər:
De: “Əgər bilirsinizsə, deyin görüm yer və onun üstündə olanlar kimindir?”Onlar: “Allahındır!” – deyəcəklər. De: “Bəs düşünüb ibrət almayacaqsınız?” De: “Yeddi göyün Rəbbi və əzəmətli Ərşin Rəbbi kimdir?” Onlar: “Allahdır!” – deyəcəklər. De: “Bəs qorxmursunuz?” De: “Əgər bilirsinizsə, deyin görüm hər şeyin hökmü əlində olan, himayə edən, Özünün isə himayəyə ehtiyacı olmayan kimdir?” Onlar: “Allahdır!” – deyəcəklər. De: “Bəs necə olur ki, aldanırsınız?” Xeyr, Biz onlara haqqı gətirdik. Onlar isə yalançıdırlar! (Muminun surəsi, 84-90)
Ancaq bu kəslər dilləriylə təsdiq etdikləri bu həqiqəti ürəkləriylə rədd edərlər. Bu səbəblə də Allaha həqiqi mənada iman gətirib Onun bəyəndiyi kimi bir həyat yaşamazlar. Allahın razılığını qazanacaq işlərlə məşğul olmaq əvəzinə öz istəklərini təmin etmək məqsədiylə yaşayarlar. Ağızlarıyla iman etdiklərini demələri isə vicdanlarının açıq şəkildə bu həqiqəti görməsindən ötrüdür. Dünyada baxdıqları hər yerdə, apardıqları hər araşdırmada, tapdıqları hər yeni detalda özlərinə aid olmayan üstün bir ağılla qarşılaşarlar. Dünyadakı heç bir şeyin təsadüf əsəri ortaya çıxmış ola bilməyəcəyini, ən incə detalına qədər hər varlığı üstün bir yaradıcı olan Allahın yaratmış olduğunu başa düşərlər. Bütün hadisələrin yalnız Allahın qüdrəti və hakimiyyəti altında baş verdiyini açıq şəkildə görərlər. Bu səbəblə də vicdanən Allahın varlığını təsdiq edərlər. Amma buna baxmayaraq din əxlaqını yaşamaq istəməmələrinin səbəbi isə Quranda belə izah olunmuşdur:
Buna qəti inandıqları halda, haqsızcasına və təşəxxüslə onları inkar etdilər. Gör fəsad törədənlərin aqibəti necə oldu! (Nəml surəsi, 14)
Cahil cəmiyyətdəki insanların bir hissəsi də Allahı açıq şəkildə inkar etməyə cəhd edər. Onlar da içində yaşadıqları kainatdakı qüsursuz nizamın təsadüflər nəticəsində ortaya çıxa bilməyəcəyini bilirlər. Lakin bu kəslər vicdanlarını tamamilə bağlamışlar. Bu mövzuda özləri üçün tapdıqları həll isə Allahın varlığının dəlillərini görməzlikdən gəlməyə və düşünməməyə çalışmaqdır. Onları daima doğruya yönəltməyə çalışan vicdanlarını susdura bilmək üçün də bəzi bəhanələr irəli sürərlər. Lakin bu bəhanələrinin heç bir izahı yoxdur. Bunlar yalnız inkarlarına bir bəhanə tapmağa çalışırlar.
Cahil Cəmiyyətin Ölüm Və Axirət İnanci
Cahil cəmiyyətin böyük bir hissəsi axirətin varlığından xəbərdar olduğu halda, düşünməyərək bu həqiqətdən öz aləmlərində qaçmağa çalışırlar. Bu kəslər dünya həyatının keçiciliyini də görməzlikdən gəlirlər. Çünki cahil inancın təməli dünyadakı həyat üstündə qurulmuşdur. İnsanların bütün idealları, istəkləri yalnız dünya ilə əlaqədardır və buna bağlı olaraq razı olduqları şey də yenə dünya ilə bağlı mənfəətlərdir. Dünyaya olan bu bağlılıqlarından ötrü, buradakı həyatı sanki heç sona çatmayacaqmış kimi qiymətləndirərlər. Ayədə "... Belə ki, ömür onlara (heç bitməyəcəkmiş kimi) uzun gəldi..." (Ənbiya surəsi, 44) ifadəsiylə ifadə edildiyi kimi, ölümün varlığına inanmaq istəməz və dolayısilə də axirəti əsla düşünməzlər. Çünki axirəti düşünmək, dünyaya böyük bir ehtirasla bağlanmalarına izn verməyəcək.
Halbuki, "Bu dünya həyatı əyləncə və oyundan başqa bir şey deyildir. Axirət yurdu isə əsl həyatdır. Kaş ki, biləydilər!" (Ənkəbut surəsi, 64) ayəsi ilə Allah, dünya həyatının "əyləncə və oyundan" ibarət olduğunu və əsl həyatın axirət olduğunu bildirir. Belə ki, dünya həyatının bir əyləncə olduğunu cahil cəmiyyətdəki insanlar da bilirlər.
Ancaq buna baxmayaraq, ağıllı bir müqayisə edərək səmimi düşünməyə də çalışmazlar. Axirətə iman etməklə heç bir şey itirməyəcəklərini, əksinə xeyir qazanacaqlarını başa düşmək istəməzlər. Çünki axirətə iman etdiklərində, dünyadakı nemətlərdən məhrum qalmayacaqlar. Əksinə bütün bunlardan ən gözəl şəkildə istifadə edə biləcəkləri kimi, Allahın rizasını və sonsuz cənnəti qazanmağı da ümüd edə biləcəklər. Və cənnətdə, bezmək, yorulmaq, ya da dəyişməzlik kimi anlayışların yaradılmadığı, sonsuz gözəllikdəki, sonsuz fərqli nemətlər içərisində, sonsuz bir həyat yaşayacaqlar. Yəni axirəti istəyən kəslər həm dünyanı, həm də axirəti qazanmış olacaqlar. Amma yalnız dünyanı istəyənlər, axirəti qəti olaraq itirəcəklər:
... O, dünyanı da əldən verər, axirəti də. Məhz bu, açıq-aşkar bir itkidir. (Həcc surəsi, 11)
Belə bir müqayisə aparıldıqda isə hansının itki, hansının qazanc olduğu olduqca açıq şəkildə görünəcək. Amma cahil cəmiyyətin insanları lazım olduğu kimi düşünmədikləri üçün bu həqiqətləri qavramaqda çətinlik çəkərlər. Çünki onların səthi baxış bucağına görə dünya hal-hazırda əllərinin altındadır, axirətə isə qəti bir inancla inanmadıqları üçün tərəddüd edirlər. Allah Quranda cahilliyin bu tərəddüdünə belə cavab verildiyini bildirir:
Sizə verilən hər bir şey dünya həyatının keçici zövqüdür. Allahın yanında olanlar isə daha xeyirli və daha sürəklidir.... (Şura surəsi, 36)
...Onlar dünya həyatı ilə sevinirlər. Halbuki dünya həyatı axirətlə müqayisədə keçici bir zövqdür. (Rad surəsi, 26)
Ancaq cahil cəmiyyətin insanları sırf dünyaya olan bağlılıqlarından imtina etməmələri üçün ayələrdə izah olunan bu həqiqəti düşünmək istəməzlər. Əksinə özlərini aldada bilmək və vicdanlarını rahatlaşdıra bilmək üçün səhv məntiqlər irəli sürərlər. Tarix boyu hər peyğəmbər göndərildiyi birliyə axirət həyatının, cənnətin və cəhənnəmin varlığını bildirərək hələ vaxt varkən onları xəbərdar etmişdir. Ancaq bu insanların çoxu, elçilərin xəbərdarlıqlarına qulaq verməmiş və ayələrdə bildirildiyi kimi, "Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?" (Yasin surəsi, 79), "Biz torpağın içində yox olandan sonra yenidənmi yaradılacağıq?” (Səcdə surəsi, 10) ya da "... biz ölüb torpaq və sür-sümük olduqdan sonra dirildiləcəyik?”Bu dirilmə həm bizə, həm də əvvəllər atalarımıza vəd olunmuşdu. Bu, keçmişdəkilərin əfsanələrindən başqa bir şey deyil". (Muminun surəsi, 82-83) şəklində reaksiyalar verərək axirətin varlığını rədd etmişdirlər. Allah onların bu inkarlarına belə cavab vermişdir:
De ki : "Onları ilk dəfə yoxdan yaradan dirildəcəkdir. O, hər yaratmağı biləndir". (Yasin surəsi, 79)
Göyləri və yeri yaradan onların eynisini yenidən xəlq etmək qüdrətinə malik olmazmı?! Şübhəsiz ki, O, Yaradandır, Biləndir. Bir şeyi yaratmaq istədikdə ona təkcə: “Ol!” deyər, o da olar.(Yasin surəsi, 81-82)
Göründüyü kimi, cahil cəmiyyətin insanları inansalar da, inanmasalar da cənnət və cəhənnəmin varlığı inkar edilə bilməz bir həqiqətdir. İnanmamaqda öz özlərini ciddi mənada aldadırlar. Bu açıq həqiqətlə qarşılaşdıqlarında isə, artıq hər şeyin fərqindədirlər:
Kafirlər Odun qarşısına gətiriləcəkləri gün onlara: “Məgər bu, həqiqət deyilmi?” – deyiləcəkdir. Onlar: “Bəli, Rəbbimizə and olsun ki, həqiqətdir!” – deyəcəklər. Allah da: “İnkar etdiyinizə görə dadın əzabı!” – deyəcəkdir. (Əhqaf surəsi, 34)
