Cahil Cəmiyyətdəki Kişi Xarakterləri

Cahil cəmiyyətin batil ənənələrinin təsirini özündə daşıyan xarakterlərdən biri də "kişi xarakteri"dir. Hər nə qədər yazılı bir tərifi olmasa da, cahil cəmiyyətin hər bir üzvü bu xarakterin bütün xüsusiyyətlərini əzbər bilir. Hər ailədə hələ uşaqları doğulmadan əvvəl əgər oğlan olsa, ona bu xarakteri necə aşılayacaqlarının planlarını və xəyallarını qurarlar. Çünki hər şeydən əvvəl bu əxlaqın yaşandığı bir cəmiyyətdə bir oğlan uşağı sahibi ola bilmək böyük bir qürur vəsiləsidir.

Cahiliyyə cəmiyyətində hörmət göstərilən bu xüsusiyyətlər “kişi adam dediyin...” deyə başlayan qəliblərlə tez-tez ifadə edilir. Onlara görə kişi xarakterinin ilk prinsipi güclü və üstün olmaqdır. Bu təlqin həqiqətən də kişilərdə qadınlara nəzərən tez-tez daha güclü bir şəxsiyyət meydana gəlməsini təmin edir. Güclü bir xarakterə sahib olmaq, əlbəttə ki, gözəl bir xüsusiyyətdir, ancaq cahiliyyə cəmiyyətində nəzərdə tutulan güc Quran əxlaqında bildirilən güclü xarakter anlayışından uzaq bir anlayışdır. Mərhəmətsizliyə, sərtliyə, şəfqətdən və mərhəmətdən uzaq olmağa və hətta bəzən zorakılığa əsaslanan üstünlük və güc anlayışı cahil cəmiyyətdəki kişi xarakteri üçün təbii qarşılanır. Cəmiyyətdəki digər tarazlıqlar da onsuz da kişinin bu üstünlük iddiasını dəstəkləyəcək xüsusiyyətdədir. Cahil cəmiyyətlərdəki qadınlar çox vaxt ikinci dərəcəli və məzlum bir xarakteri mənimsəmişdirlər. Bu vəziyyətdə kişilərdən daha üstün ola biləcək ikinci bir xarakter yoxdur. Məhz bu düşüncə onlarda qeyd-şərtsiz bir kafilik hissinin yaranmasına səbəb olar. Bu səbəblə də adətən heç kimdən, amma xüsusilə də qadınlardan gələcək heç bir tənqidə, ya da tövsiyəyə açıq olmazlar.

Bununla yanaşı hər kişi özünü cəmiyyətin görmək istədiyi kimi olmağa məcbur hiss edər və verilən bu nümünələrdən kənara çıxmamağa ciddi bir diqqət göstərər. Çünki cahil cəmiyyətdə kişiliyin tələblərini yerinə yetirməmək olduqca alçaldıcı bir vəziyyətdir. Bir kişi, uşaqlığından yaşlılığına qədər hər an çox güclü və çox cəsur olmaq məcburiyyətindədir. Heç bir mövzuda əsla ən kiçik bir zəiflik, məğlubiyyət və kişi xarakterinə zidd olan bir rəftar göstərməməlidir. Belə ki, xəstələndikdə və ya hər hansı bir səbəblə kədərləndikdə belə bunu bildirməməlidir. Çünki bütün bunlar yalnız qadınlara xas xüsusiyyətlərdir və kişinin bu tərz acizliklər çəkməsi cahiliyyə cəmiyyətinin dünyagörüşünə görə doğru olmaz və ya öz ifadələriylə "kişi adam ağrı hiss etməz".

Ancaq bunu da vacib olaraq əlavə etmək lazımdır ki, cəmiyyətin kişiyə verdiyi güclü, cəsur, ya da hakim xarakterli olmaq kimi xüsusiyyətlərin heç biri səhv deyil və əslində bütün bunlar gözəl xüsusiyyətlərdir. Amma Quran əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə ortaya atılan bir üstünlük iddiası "qürur" və "təkəbbür" kimi hisslərin yaranmasına səbəb olar ki, Quranda insanların bu cür rəftarlardan çəkinmələri əmr edilmişdir:

İnsanlardan təkəbbürlə üz çevirmə, yer üzündə özünü darta-darta gəzib dolanma. Həqiqətən, Allah heç bir özündən razını, özünü öyəni sevmir. (Loğman surəsi, 18)

Bu səbəblə də cahil kişilərin əslində müsbət olan bu xüsusiyyətləri, təkəbbürə meyl etdikləri üçün mənfi xüsusiyyətlərə çevrilir. Ortaya üstünlüyündən qəti arxayın olan, nə öz həmcinslərinin, nə də digər şəxslərin sözünə etibar etməyən eqoist bir şəxsiyyət çıxar.

Cahil cəmiyyətdəki kişi xarakterlərindən müxtəlif nümunələr

Bura qədər izah edilənlər, cahil cəmiyyətdəki kişi xarakterinin əsas quruluşunu təşkil edir. Təməlini bu quruluşdan götürən, ancaq ailə, ətraf mühit, həyat şərtləri kimi amillərin təsiriylə yaranan daha bir çox kişi xarakterinə rast gəlmək də mümkündür. Bunlardan bəzilərini qısaca belə sıralaya bilərik;

Bundan əvvəlki başlıqda bəhsi keçən kişi xarakterinin tam əksini yaşayan kəslər isə cahil cəmiyyətdə “arvadağız" olaraq adlandırılır. Cahil cəmiyyətdə yaşanan üstünlük iddiasındakı kişi xarakterinin əvəzinə bu kəslər də öz hüquqlarını qoruya bilməyəcək qədər həddindən artıq passiv bir xarakterə yiyələnmişdirlər. Bu kəslər özlərindən gözlənilildiyi kimi "kişi adam dediyin..." nümünələrlə ifadə edilən məntiqlərə uyğun gəlməyən insanlardır. Öz üstünlüklərini iddia etmək əvəzinə adətən başqalarının hakimiyyətinə sığınmağı seçən bu insanlar, şəxsiyyətli bir rəftar göstərə bilməzlər. Şəxsiyyətsiz, zəif və öz deyimləriylə "xanım övladı" olaraq xarakterizə edilərlər.

Cahil cəmiyyətdə görünən başqa bir xarakter "sərt və nüfuzlu kişi" və ya "qürurlu kişi" olaraq adlandırılan xarakterdir. Bu kəslər "kişinin qeydsiz-şərtsiz üstünlüyünə" və "qadının da qeydsiz-şərtsiz zəifliyinə" inanmışdırlar. Qadının hər hansı bir əşya kimi kişinin bir malı olduğuna, bu səbəbdən də yeri gəldikdə yaxşı davranılıb, yeri gəldikdə də sərt davranıla biləcəyinə inanmışdırlar. Sərt və əsəbi hərəkətlərin, kobud bir üslubdan istifadə etməyin və qısa müddətdə tərsləşməyin özlərinə xüsusi bir görkəm verdiyini düşünürlər. Qadınların onsuz da özlərinə bu xarakterdə bir yoldaş axtardıqlarından əmindirlər və bu səbəblə də bu rəftarlarıyla olduqca cazibəli bir hala gəldiklərinə inanarlar.

Cahil cəmiyyətin "sərxoş" olaraq adlandırdığı bir kişi xarakteri daha vardır. Bu kəslər həyatın ən əhəmiyyətli əyləncəsinin, xüsusi olaraq hazırlanan, qəlyanaltı qoyulan süfrələrdə içki içib, "sərxoş söhbətləri" etmək olduğunu zənn edərlər. Özləri ilə eyni səhv düşüncəni bölüşən bir yoldaş qrupuyla birlikdə demək olar ki, hər axşam bu vərdişlərini təkrarlayarlar. Cahiliyyə cəmiyyətinin bu kəsləri "sərxoş" adıyla adlandırmasının səbəbi bu yığıncaqlardır.

Gecənin gec saatlarına qədər davam edən bu masa söhbətlərində, demək olar ki, faydalı və hikmətli tək bir mövzu belə danışılmaz. Sərxoşluqlarından ötrü tamamilə boş bir mövzuya ilişib saatlarla o mövzu üzərində "filosofluq edər”, çıxışlar edər, bir-birlərinə həyat dərsləri verərlər. Hətta bəzən gecənin gec saatlarında mübahisəyə başlayar və ətraflarındakı insanlar tərəfindən zorla nəzarət altına alınaraq sakitləşdirilərlər. Bu kəslər adətən gündəlik həyatlarında da axşamlar yaşadıqları bu sərxoş xarakterin bütün xüsusiyyətlərini əks etdirərlər. Tez-tez "axşam içmək imkanını əldən verməyim, mənə çox ilişməyin" şəklində sözlər deyərlər.

Bu saydıqlarımız cahil cəmiyyətdə yaşanan kişi xarakterlərindən yalnız bir neçəsidir. Bunlar kimi daha yüzlərlə xarakterə rast gəlmək mümkündür. Təməli Qurana əsaslanmadığı üçün, cahil cəmiyyətdə yaşanan bütün bu modellər səhv bir anlayış toplusudur. Diqqətlə izlənildiyində bu həyatı və bu xarakteri yaşayan kəslərin həyatlarından həqiqi mənada məmnun olmadıqları da açıq şəkildə görünər.

Yaşli İnsan Xarakteri

Gəncliyində hansı xarakteri mənimsəmiş olursa olsun, adətən yaşlandığı vaxt cahil insanın göstərdiyi standart bir xarakter və həyat forması vardır. Ancaq bu mövzuya keçmədən əvvəl əhəmiyyətlə qeyd edilməsi lazım olan bir məqam vardır: Bu hissədə bəhs edəcəyimiz yaşlı xarakterin xüsusiyyətləri, insanların din əxlaqından uzaq həyatlarının gətirdiyi bir pozuqluqdur. Həyatını Rəbbimiz Allahın razı olmayacağı şəkildə keçirmiş, yaşı çoxalıb ölümə yaxınlaşdığında da axirəti düşünməyən, dünyaya daha möhkəm bağlanan insanların ruh halındakı səhvlikdir.

Əlbəttə ki, bu xüsusiyyətlər bəzən hər insanda fərqli ola bilər; burada bəhs edəcəyimiz pis əxlaq xüsusiyyətlərinin yalnız bir qismini daşıyan və ya hamısını bir yerdə yaşayan insanlar ola bilər. Nəticə etibarilə burada əhəmiyyətli olan Quran əxlaqından uzaq olmağın gətirdiyi əxlaq və rəftar pozuqluğunun kiçik bir dünya meydana gətirməsi və bəhsi keçən kəslərin bu kiçik dünyada hər cür çirkin rəftarı göstərə bilmələridir.

Cahil qadınlar uşaqlarını evləndirib nəvə sahibi olduqdan sonra yaşlı qadın xarakterinə bürünərlər. Kişilər isə adətən təqaüdə çıxmış, ya da işləyə bilməyəcək qədər yaşlandıqlarından ötrü iş həyatını tərk edib evdə oturmağa başlayarlar. Bu vəziyyətdə özlərini ruhi və fiziki cəhətdən hələ də gənc hiss edənlər belə ətraflarından gələn təlqinlərin də təsiriylə yaşlı kimi davranma məcburiyyəti hiss edərlər. Ətraflarındakı bütün dostları, həmyaşıdları, yoldaşları yaşlanmış, təqaüdə çıxmış və bu xarakterə bürünmüşdürlər. Uşaqları da evlənib başları öz problemlərinə qarışmış və onlardan xeyli uzaqlaşmışdırlar.

Bu insanlar adətən günlərini televiziya seyr edərək, ya da yataraq keçirərlər. Ancaq qadının yaşadığı "ev qadını xarakteri"ndə heç bir dəyişiklik olmaz. Deyinmələri, kaprizləri bütün sürətiylə davam edir. Həyat yoldaşları da özləriylə eyni şərtlər altında olduğu halda evin bütün məsuliyyətinin yenə yalnız özlərinin üzərində olması onları daha da tərs və əks bir rəftara bürüyər. Kişilər də artıq görəcək bir işləri olmamasından ötrü bütün gün evdə boş-boş oturduqları üçün sıxıntı içərisindədirlər.

Gün ərzində hansı saatda nə edəcəkləri məlumdur. Qorxunc bir monoton həyata başlamışdırlar. Bu monoton həyatdan çıxmaları üçün həmişə uşaqlarından mədət umarlar. Lakin onlar da tamamilə öz həyatlarını yaşayarlar. Hərdənbir həftə sonları ziyarətə gələrlər, ancaq bir neçə saat davam edən bu ziyarətlər onları monoton bir həyatdan xilas etməz.

Bu insanlar bəzən də özləri kimi yaşlanmış olan dostlarını ziyarət etməyə gedərlər. Bu yığıncaqlarda danışdıqları mövzular isə çox vaxt övladları və xəstəlikləriylə məhdudlaşar. Getdikləri həkimlərdən, özlərinə qoyulan yeni diaqnozlardan, istifadə edilən dərmanlardan bəhs edərək bir-birlərinə məsləhət verərlər.

Ancaq yaşlanmaqla birlikdə üz-üzə gəldikləri bütün acizliklərə baxmayaraq, axirəti düşünməyə yönəlib cahil sistemin özlərinə qazandırdığı xarakter xüsusiyyətlərindən və vərdişlərdən imtina etməzlər. Halbuki uzun illər ərzində cahil əxlaqını yaşamış və bu şəkildə heç bir şey əldə edə bilmədiklərini və xoşbəxt olmadıqlarını açıq şəkildə görmüşdürlər. Ölümün bu cür yaxınlaşdığı bir dövrdə hələ də dünyaya möhkəm şəkildə bağlı olmaları, din əxlaqından uzaq cəmiyyətdə müaşhidə olunan yaşlı xarakterin ən əhəmiyyətli tərəfidir.

Əlbəttə ki, bu insanlar özlərini ziyana uğradacaq böyük bir yanılma içindədirlər. Etməli olduqları şey, hər şeyin yaradıcısı olan Allaha yönəlməkdir. Müəyyən bir yaşa qədər bunu etməmiş ola bilərlər. Amma Allaha hesab verəcəklərini və ölümün getdikcə yaxınlaşdığını qavradıqları andan etibarən şüurlarının açılması və keçmişdə etdikləri üçün tövbə edərək Allahın rizasını qazanmağa cəhd etməlidirlər. O günə qədər Quran əxlaqından uzaq keçirdikləri həyatlarında yaşadıqları çətinliklər, xəstəliklər, problemlər özlərinə bir dərs və ibrət vəsiləsi olmalıdır.

Ancaq cahil cəmiyyətdə tərif verdiyimiz "yaşlı xarakteri"nə sahib insanlar adətən bunların heç birini etməz, əksinə daha üsyankar, söz başa düşməz rəftarlara yönələrlər. Nəticədə ortaya çıxan bu "yaşlı xarakteri"nin başlıca xüsusiyyətlərini belə yekunlaşdıra bilərik:

Küsəyənlik və acındırma üsulları

Yaşlanan insanların əksəriyyəti həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən başqalarından asılı bir həyat yaşayarlar. Asılı olduqları kəslər də çox vaxt uşaqları, nəvələri və ya digər yaxın qohumlarıdır. Bu kəslər yaşlılara o qədər də müsbət bir gözlə baxmırlar. Şəxsiyyət etibarilə yaxşı bir insan olaraq tanınsalar da, yaşlıları adətən bir ayaq bağı və problem kimi görərlər. Çünki yaşlanmağın gətirdiyi sağlamlıq problemləri maddi və mənəvi qayğı tələb edir. Yaşlanmış insanlar çox vaxt bu imkansızlıqlarından ötrü tək başlarına ayrı bir evdə yaşaya bilməzlər. Ancaq uşaqları, nəvələri və ya qohumları da diqqətlə baxılması lazım olduğundan ötrü, yaşlı bir insanı daima evlərində saxlamaq istəməzlər.

Din əxlaqının yaşanmadığı bir cəmiyyətdə yaşlı insanların məruz qaldıqları bu vəziyyət illər boyu davam etdirilən batil sistemin təbii bir nəticəsidir. Adətən yaşlanmış olan bu insanlar da cahiliyyə əxlaqını mənimsəmiş, bütün həyatları boyu Uca Rəbbimiz Allahdan və Onun əmr etdiyi din əxlaqından uzaq yaşamışdırlar. Uşaqlarına, nəvələrinə də belə pis bir həyat tərzi aşılamışdırlar; onları Allahın əmr etdiyi gözəl əxlaq əvəzinə cahil əxlaqı ilə böyüdürlər. Bunun nəticəsi də onlara qocalıq yaşlarında böyük bir zərər olaraq geri qayıdır; cahil sistem içində yaşayan uşaqları, gözlərini belə qırpmadan onları rədd edə bilir, zalım bir rəftar göstərə bilir. Əgər yanlarında qalmalarına razı olsalar belə, məcburiyyətdən ötrü evlərində saxladıqları bu insanlara müsbət davranışlar göstərməzlər.

Məhz buna görə yaşlılarda yaranan ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərdən biri küsəyənlikdir. Yalnız məcburiyyətdən ötrü yaşadıqları evdə saxlanıldıqlarını bildikləri üçün evdəki digər kəsləri mümkün olduqca az narahat etməyə çalışarlar. Ancaq yenə də gizlində böyük bir haqsızlığa məruz qaldıqlarını düşünərlər; onlar bütün ömürləri boyu uşaqlarına baxmaq, onları ən yaxşı şərtlərdə böyütmək və həmişə onları xoşbəxt etmək üçün səy göstərmişdirlər. Ancaq göstərdikləri bütün bu fədakarlıqların əvəzində gördükləri rəftar, sədaqətsizlikdir. Əslində bir mənada onlar bütün bunları bir gün yaşlanacaqları və uşaqlarının qayğı göstərməsinə möhtac qalacaqları düşüncəsiylə etmişdirlər. Amma gördükləri qarşılıq xeyli fərqli olur. Məhz bu qarşılıqdan ötrü haqsızlığa məruz qaldıqlarını düşünərək hər an küsəyən olurlar.

Bu əhval-ruhiyyənin xaricə əks olunması olaraq da, daima qarşı tərəfin narahatlığının fərqində olduqlarını hiss etdirəcək şəkildə tənəli çıxışlar edərlər. Adətən bu kəslərlə rahat bir ünsiyyət qurmaq mümkün olmaz. Hər şeydən bir məna çıxardar və bu məna əsasında qəribə cavablar verərlər. "Qorxmayın sizə yük olmaram" şəklində gileylənərlər. Məsələn, onlara verilən yeməkləri ya heç yeməz, ya da çox az bir hissəsini yeyərlər. Bəzən evdəki yeməklərin özlərindən gizlədildiyini düşünərək, şkafdakı yeməklərdən heç kimə görünmədən gizli bir şəkildə yeyərlər. Ya da özlərinə istirahət etmələri üçün bir otaq verildiyində "ehtiyac yoxdur, mən bu divanın küncündə qıvrılıb yataram" kimi təəccüblü təkliflər edərlər. Ən kiçik bir sözdən küsər, əşyalarını toplayıb getməyə hazırlaşarlar. Əslində gedəcək başqa bir yerləri də yoxdur. Amma sırf özlərini acındırmak və qarşı tərəfi peşman etmək üçün belə bir rəftar göstərərlər. Özlərinə bir hədiyyə alındığı vaxt belə bundan inciyəcək bir şey taparlar. Onlara hədiyyənin ya ən ucuzunun alındığını, ya da hər kəsə alındığı üçün onlara da alındığını düşünürlər.

Evə gələn qonaqlara mümkün qədər istənilmədikləri, əzildikləri və yaxşı baxılmadıqları imicini verməyə çalışarlar. Xatirləri soruşulduğunda isə mütləq elə də yaxşı olmadıqlarını ifadə edəcək söhbətlər edərlər. Beləcə özlərinə acınacağını, sevgi bəslənəcəyini və daha çox diqqət görə biləcəklərini düşünərlər. Bəlkə də qonaqlarda bu cür qənaət meydana gələr bəlkə, ancaq evdəki digər şəxslər tərəfindən bu rəftarları qəzəblə qarşılanar və onlara baxma mövzusundakı könülsüzlükləri daha da artar.

Diqqəti özlərinə cəlb etməyə çalışmaları

İnsanların diqqətini özünə çəkməyə çalışmaq cahil cəmiyyətdə qadın, kişi bütün yaşlılara xas bir xüsusiyyətdir. Ancaq onlarda yaranan bu xarakterin ən əhəmiyyətli səbəbi yenə də cahil sistemin yanlışlığıdır. Cahil əxlaqın yaşandığı cəmiyyətlərdə insanların arasındakı sevgi anlayışı, əxlaqlarına və imanlarına deyil, mənfəət əlaqələrinə əsaslandığı üçün, mənfəətlərin sona çatdığı məqamda sevgiləri və göstərdikləri diqqət də sona çatar. Bu vəziyyətdə artıq mənfəət verməyəcək vəziyyətə gələn yaşlılar da bu sevgini və diqqəti əldə etməyin fərqli yollarını axtarmağa başlayarlar. Ancaq onlar da bunu özlərini həqiqətən sevdirəcək xüsusiyyətlər və rəftarlar göstərərək deyil, cahil sistemin çirkin üsullarıyla əldə etməyə çalışarlar. Bu da qarşı tərəfdə bir sevgi meydana gətirmədiyi kimi, əksinə müraciət edilən qeyri-əxlaqi üsullara görə tam əks bir təsir meydana gətirər.

Cahil əxlaqını yaşayan yaşlıların diqqəti cəlb etmək üçün müraciət etdikləri bu üsullardan biri daima xəstəliklərini dilə gətirmək, nə qədər əziyyət çəkdiklərini, nə qədər çətin vəziyyətdə olduqlarını başa salaraq özlərini acınacaqlı hala salmaqdır. Allaha təvəkkül etmədikləri və içində olduqları vəziyyətə şükr etmədikləri üçün xəstəliklərindən daima şikayətlənərlər. Bu dediklərində həqiqət payı da olmaqla yanaşı, çox vaxt qarşı tərəfə təsir edə bilmək üçün vəziyyəti şişirdə bilərlər, ya da bəzi vaxtlarda yalan danışa bilərlər. Xəstə olduqları düşünüldüyündə daha çox qayğı və xoş rəftar görə biləcəklərinə inanarlar. Bu vəziyyət həqiqətən də qarşı tərəfin mərhəmətini hərəkətə keçirər, amma digər tərəfdən vəziyyəti şişirtdiklərini bildikləri üçün həm də hirsləndirər. Yenə də əsl istədiklərinin qayğı olduğunu bildiklərindən ötrü bu qarşılığı verərlər, amma bu da qaneedici olmaz. Çünki cahil əxlaqına sahib yaşlılar diqqətin daima öz üzərlərində olmasını istəyərlər.

Bu səbəblə də bəzən kədərli bir mimika ilə bir kənarda oturar, yemək yeməz və danışmazlar. Məqsədləri özlərinə bütün bunları niyə etdiklərinin soruşulması və beləcə nazlanmalarıdır. Soruşulduğunda bir şey olmadığını deyər və qarşı tərəfi mümkün olduğu qədər məşğul edərlər. Çünki cavab nə qədər çətin alınarsa, diqqət o qədər artacaq. Bəzən də evin kənar bir küncünə gedib saatlarla oradan çıxmaz və diqqəti özlərinə cəlb etmək istəyərlər. Oturduqları yerdə əllərində dəsmalları ilə səssizcə ağlayar və soruşulduğunda da "tək olduqları" ya da "sevən kəsləri olmadıqları üçün" ağladıqlarını deyərlər. Bunun müqabilində qarşı tərəf "biz varıq" deyəcək, sevgi göstərəcək və təskinlik verəcək.

Əgər bütün bunlara qane olmasalar, bu vəziyyətdə də danışıqlarıyla istəklərini ifadə etməyə çalışırlar. Cahil cəmiyyətdə artıq dillər əzbəri olmuş və mənası bütün cəmiyyət tərəfindən bilinən simvolik sözlərlə bəzi eyhamlar edirlər. Misal üçün çox diqqət görmədikləri bir mühitdə bir anda "istənilmədiyim yerdə qalmaram", "gedəcək yerim olsa sizi narahat etməzdim", ya da "məni qocalar evinə göndərin, artıq rahat yaşayarsınız" kimi ifadələr işlədirlər. Bu sözlərin çoxu sırf özünə göstərilən diqqətin artmasını təmin edə bilmək üçündür.

Halbuki bütün bu rəftar, üslub və sadə metodlar üçün çəkəcəkləri zəhməti gözəl rəftarlar göstərmək üçün çəkmiş olsalardı, bəlkə də, istədikləri sevgi və diqqəti görəcəkdilər. Ancaq bunu Quran əxlaqına uyğun olmayan çirkin rəftarlara müraciət edərək əldə etməyə çalışmaları, istədikləri nəticəyə əsla çatmamalarına səbəb olar.

Söz eşitməmələri

Cahil cəmiyyətdəki yaşlı insanların bilinən başqa bir diqqət çəkici xüsusiyyətləri daha vardır: Söz eşitməmək. Mövzu hər nə olursa olsun, həmişə öz bildiklərini etmək istəyərlər. Başqalarının sözlərinə əsla güvənməz, deyilənlərin altında mütləq başqa bir məna axtararlar. Məsələn xəstəliklərindən ötrü bəzi yeməklərin onlara pis təsir edəcəyini, bu səbəbdən də yeməmələrinin lazım olduğu deyildiyində, bunun yalnız o yeməkdən yeməmələri üçün uydurulmuş bir yalan olduğuna inanarlar. Bu səbəblə də özlərinə tövsiyə verənlərin həm sözlərini eşitməz, həm də bir yeməyi belə özlərindən əsirgədiklərini düşünərək inciyərlər.

Ancaq bu xasiyyətləri bununla da məhdudlaşmaz və bəzən olduqca təhlükəli səviyyəyə çatar. Məsələn, öz xəstəliklərini özləri müalicə etmək istəyər, həkimə getməyi razı olmazlar. Ya da həkimin verdiyi dərmandan istifadə etməyi rədd edər, bunun əvəzinə öz bildikləri köhnə bir dərman, ya da hansısa qarışıqdan istifadə edərlər. Ağıllarına və təcrübələrinə çox güvənər, gənclərin isə heç bir şey bilmədiyinə inanarlar.

Düşüncəsiz rəftarları

Bütün həyatlarını din əxlaqından uzaq keçirmiş olan bu insanlar, yaşlı xarakterinə sığınaraq cahil cəmiyyətin pis bir vərdişi olan düşüncəsizliyə qanuni bir zəmin hazırlamağa çalışırlar. Yaşlı olmağın bəzi əxlaqi pozuqluqları üzrlü göstərəcəyinə inanarlar. Onsuz da cəmiyyətin digər fərdləri də bu vəziyyəti qəbul etmişdir. Bu səbəblə də "yaşlıdır, onu üzrlü hesab edin, danışığını, hərəkətini bilmir" deyib yola verərlər. Halbuki bu əxlaq pozuqluğu bəzi yaşlı insanlar tərəfindən adətən şüurlu və qərəzli olaraq həyata keçirilir. Öz mənfəətlərindən söhbət getdikdə, hər cür detalı dərk edə bilən və özlərinə qarşı hər cür əskikliyi, ya da qüsuru fərq edə bilən bu kəslərin nəzakətsizliyi də çox şüurlu bir davranışdır.

Necə ki, nəzakətsizliyi nə vaxt edəcəklərini, hansı sözü deyəcəklərini və kimə eyham vuracaqlarını çox yaxşı bilirlər. Demək olar ki, danışıqlarının böyük əksəriyyətində bu üsuldan istifadə edərlər. Düzgün və normal söhbət etdikləri vaxtlar çox azdır. Məsələn, xəstə olduqlarında xəstəliklərinin səbəbi soruşulduqda "uzun müddətdir, ət yemədiyimə görə xəstələnmişəm", "yatdığım otaq çox soyuqdur" ya da "çox yoruluram ona görə xəstələnmişəm" kimi qarşı tərəfi çətin vəziyyətdə qoyacaq, qarşı tərəfin özləriylə maraqlanmadığını ifadə edən, eyhamlı cavablar verərlər.

Bəzən də kiçik intiqam almaq arxasınca qaçarlar. Məsələn bir qonaq gəldikdə xüsusilə evdəkiləri hörmətdən salacaq bir mövzunu gündəmə gətirər, ətrafındakı kəsləri zərər vuracağını bildiyi, ən yersiz mövzuları hər kəsin ortasında danışarlar. Ancaq sonra da qocalıq bəhanəsinin arxasına sığınaraq nə etdiyini bilməmiş kimi edər, kədərli olduqlarını deyərək yola verərlər. Halbuki işin əsli olduqca şüurlu bir plana əsaslanır. Özlərini hirsləndirən birindən intiqam almağın ən asan yolunun nəzakətsizliklə onları hörmətdən salmaq olduğunu bilirlər.

Dünyaya olan bağlılıqları

Cahil insanların böyük bir qismi qocalığın gətirdiyi acizlikləri və çətinlikləri açıq şəkildə gördükləri halda yenə də ibrət almaz və dünya həyatına olan bağlılıqlarından güzəştə getməzlər. Ölümə bu cür yaxınlaşdıqları halda, yenə də ölümü özlərinə yaraşdırmazlar. Dostlarının bircə-bircə öldüklərinə şahid olar, amma yenə də heç ölməyəcəkmiş kimi davranarlar. Hələ pul yığmağa, gələcəklərini zəmanət altına almağa çalışarlar. Bir gün tənha və pulsuz qalma qorxusuyla yaşayar, bir kənarda daima yemək, paltar və ya pul yığmaqla məşğul olarlar. Ancaq dünyada çətin vəziyyətdə qalmaqdan bu qədər qorxduqları halda, axirətdə nə edəcəkləri mövzusunu heç düşünməzlər. Axirət üçün heç bir hazırlıq görməyə ehtiyac duymazlar. Halbuki insanın əsl həyatı axirətdir və əsl hazırlıq görüləcək yer də ancaq axirət həyatıdır. Quranda belə xəbər verilir:

Dünya həyatı oyun və əyləncədən başqa bir şey deyildir. Qorxub-çəkinənlər üçün isə axirət yurdu daha xeyirlidir. Məgər anlamırsınız? (Ənam surəsi, 32)

Bu həqiqətə qəti olaraq iman edən möminlərin qocalıq dövrləri isə çox fərqli olar. Onlar onsuz da bütün həyatlarını Allahın rizasını qazanmaq üzərinə qurmuşdurlar. Vaxt keçdikcə axirətə, Allahın izni ilə sonsuz cənnət həyatına yaxınlaşdıqlarının şövqü içindədirlər. Bu ümid dolu həsrətdən ötrü olduqca şən, dinc, gözəl əxlaqlı bir xarakter göstərərlər. Ətraflarındakı insanlara problem çıxarmağa deyil, əksinə onların problemlərini həll etməyə, onlara Quran əxlaqını öyrətməyə, Allahın razı qalacağı bir xarakter qazandırmağa çalışırlar. Fiziki cəhətdən zəif vəziyyətə düşsələr də, zehni cəhətdən daima çalışar və ətraflarına fayda verməyə xidmət edən bir fəaliyyət içində olarlar.

Onların bu üstün əxlaqlı rəftarları ətraflarında da böyük bir sevgi və hörmət oyandırar. Həm ətraflarındakı insanlara gözəl əxlaqı öyrətdikləri, həm də özləri olduqca gözəl əxlaqlı olduqları üçün həmişə hörmət və qayğı görərlər. Quranda iman edənlərə yaşlılara hörmət etmələri tövsiyə edilmişdir. Allah Quranda belə əmr etmişdir:

Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və ata-ana ilə yaxşı davranmağı buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında qocalıq yaşına dolarsa, onlara: "Uf!" belə demə, üstlərinə qışqırma və onlara xoş söz söylə! Onların hər ikisinə rəhm edərək təvazökarlıq qanadının altına al və: “Ey Rəbbim! Onlar məni körpəliyimdən tərbiyə edib böyütdükləri kimi, Sən də onlara rəhm et!” – de. (İsra surəsi, 23-24)

Biz insana valideynləri ilə gözəl davranmağı buyurduq... (Ənkəbut surəsi, 8)

Biz insana ata-anasının qayğısına qalmağı əmr etdik. Anası onu bətnində gündən-günə zəiflədiyinə baxmayaraq daşımışdır. Onun süddən kəsilməsi isə iki il ərzində olur. Mənə və valideynlərinə şükür et! Axır dönüş Mənədir. (Loğman surəsi, 14)

Allaha ibadət edin və heç bir şeyi Ona şərik qoşmayın! Valideynlərə, qohum-əqrəbaya, yetimlərə, kasıblara, yaxın və uzaq qonum-qonşuya, yol yoldaşına, müsafirə və sahib olduğunuz kölə və kənizlərə yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah lovğalıq edənləri və özünü öyənləri sevmir (Nisa surəsi, 36)