Cahil Cəmiyyətdə İnsan Xarakterləri

Cahil cəmiyyət fərdlərinin Quran əxlaqından uzaq bir həyat tərzi yaşadıqları, onları həyatlarının hər mərhələsində böyük yanılmalara və çətinliklərə aparar. Bu yanılmalardan ən əhəmiyyətlisini isə, şübhəsiz ki, özləri yaşayarlar. Tərs məntiqləri və Qurana uyğun olmayan qiymətləndirmələrindən ötrü bu cəmiyyətdə yaranan xarakterlərin heç biri dincliyə və xoşbəxtliyə nail ola bilməz.

Cahil insanların hələ uşaqlıq illərindən etibarən özlərinə model olaraq seçdikləri kəslər mütləq vardır. Böyüyəndə həmişə onlar kimi olmağı hədəfləyər, onların rəftarlarını və həyat tərzlərini təqlid etməyi qarşılarına məqsəd qoyarlar. Bu, bəzən anaları ataları, bacıları, ya da böyük qardaşları, bəzən də yaxın ətraflarından tanıdıqları bir yaxınları, qonşuları və ya televiziya kanalından görüb bəyəndikləri biri ola bilər. Həsəd apardıqları bu şəxsiyyət, insanın yaşadığı mühitə, həyat şərtlərinə, məhəlləyə və mədəniyyət səviyyəsinə görə fərqliliklər göstərər. Bəziləri ən mükəmməl həyat formasının üsyankar və məsuliyyətsiz bir xarakterlə əldə ediləcəyinə inandıqları halda, bəziləri də yenə ətrafından aldığı təlqinlərlə ən etibarlı xarakterin ancaq qürurlu və soyuqqanlı bir xarakter göstərilərək əldə edilə biləcəyinə inanır.

Amma həsəd apardıqları bu modelə çatdıqlarında hadisənin heç də kənardan göründüyü kimi olmadığını başa düşərlər. Bundan sonra da bütün həyatlarını həqiqi mənada ruhlarını qaneedən bir həyatı axtarmaqla keçirərlər. Amma bu axtarışın sonu gəlməz. Yaşları irəliləyib, həyat şərtləri və ətrafları dəyişdikcə, həsəd apardıqları şəxsiyyətlər də dəyişər. Dəbdə olan hər stildən, ortaya atılan hər yeni cərəyandan təsirlənər və axtardıqları dincliyi, ehtimal ki, bu xarakterlərdən tapa biləcəklərini ümid edərək bunları da bir-bir sınayarlar. Cahil insanların yaşadığı bu şəxsiyyət axtarışı ölümlərinə qədər davam edir. Amma əsla rahat olduqları və yaradılışlarına uyğun olan xarakteri və həyat tərzini tapa bilməzlər. Çünki sınadıqları hər sistem, yenə ancaq cahil inancın bir məhsuludur.

Bəziləri də müəyyən bir yaşdan sonra, müəyyən bir xarakteri qoruyub saxlayarlar. Amma bu, onların axtardıqları modeli tapıb xoşbəxt bir həyat yaşamalarından qaynaqlanmaz. Əksinə problemin cahillik sistemi içərisində həllsiz olduğunu başa düşüb, vəziyyətlərini qəbul etmələrindən qaynaqlanır.

Məhz sonrakı səhifələrdə cahil cəmiyyətlərdə hakim olan bu xarakterlər ümumi mənada təsnif edilərək tanıdılmağa çalışılacaq və bu kəslərin necə çətin bir həyat yaşadıqları ortaya qoyulacaq. Bu əhəmiyyətli həqiqət vurğulanacaq, bir tərəfdən də çıxılmaz vəziyyətdə olan cahil xarakterləriylə mömin xarakteri arasındakı böyük fərq görüləcək. Beləcə cahil sistemi yaşayan insanlar hər nə yolu sınayarlarsa sınasınlar böyük bir "ziyan" içərisində olduqları və bu ziyandan xilas olmalarının tək həllinin mömin əxlaqını yaşamaq olduğu bir daha xatırladılacaqdır.

Ancaq bundan əvvəl əhəmiyyətli bir məqamı xatırlatmaqda fayda vardır: Burada göstərilən insan xarakterləri cahil cəmiyyətlərin ümumi vəziyyətini təmsil edir. Əlbəttə ki, cəmiyyətdə müxtəlif səbəblərdən ötrü bu ümumiləşdirmələrə uyğun olmayan istisna kəsləri də vardır. Belə kəslər müəyyən şərtlər altında olaraq, o şərtlərin tələb etdiyi xarakter quruluşunun heç bir xüsusiyyətini daşımaya bilər. Bu səbəblə də cahil insanların hamısının bu izah edilən xarakterləri mənimsədiyini deyə bilmərik. Burada əsl diqqət çəkilmək istənilən şey də fərdlər deyil, cəmiyyətdəki bütün insanlara hakim olan və cahil sisteminin yanlışığını ifadə edən xarakter quruluşlarıdır.

Cahil Cəmiyyətdə Qadin Xarakterləri

Cahil cəmiyyətdə adı qoyulmayan, amma səssizcə bütün insanları istiqamətləndirən bir güc vardır. Bu kimi cəmiyyətlərdə yaşayan insanların bir çoxu doğulduğu andan etibarən özünü bu istiqamətləndiricilərə təslim edər və bütün həyatını onun müəyyənləşdirdiyi şərtlər əsasında tənzimləyər. Bu güc cahil insanlara elə bir şəkildə hakimdir ki, çox vaxt insanlar öz istəkləri və ümidlərinə zidd olduğu halda, yenə də onun qaydalarından kənara çıxmaz və hər nə olursa olsun, ona qarşı sədaqət göstərərlər.

Bəs cahil insanları bu cür möhkəm əlaqələrlə özünə bağlayan və qeyd-şərtsiz istiqamətləndirən bu güc nədir?

Bu, əvvəldə də ifadə edildiyi kimi, adı qoyulmamış, amma cahil insanların öz aralarında "ənənə" şəklində ifadə etdikləri batil qaydalar toplusudur. Bu qaydaları kimin müəyyənləşdirdiyi, bunların doğru ya da etibarlı olub-olmadığı isə məlum deyil. Heç kim asanlıqla bu qaydaları sorğulamağa və ya dəyişdirməyə cəsarət edə bilməz. Belə bir işə cəhd edənə də yaxşı gözlə baxılmaz və çox vaxt da qaydaları tapdaladığı, rejimi pozduğu düşünülən kəslərə qarşı bir rəftar alınır.

Güclü şəkildə mənimsədikləri və sıx bir əlaqə ilə bağlandıqları bu qaydaların səhv ola biləcəyi özlərinə izah edilmək istəndiyində isə bütün bunların özlərinə əvvəlki nəsillərdən miras qaldığı, bu səbəbdən də imtina edilməz olduğu cavabını verirlər. Nəyi nə üçün etdiklərinin hesabını aparmaq onlara görə lazımsız bir cəhddir, çünki onlar əvvəlkilərdən elə görüblər. Cahil cəmiyyətin bu səhv dünyagörüşünü ifadə edən ayələrdən biri də belədir:

Onlara: “Allahın nazil etdiyinə tabe olun!” – deyildikdə, onlar: “Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!” – deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə? (Bəqərə surəsi, 170)

Cahiliyyə cəmiyyətində hər insanın yaşamalı olduğu xarakter və həyat tərzi bu batil və qəlibləşmiş ənənələr istiqamətində əvvəlcədən müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, uşaq daha yetkin bir xarakterə sahib olsa da, uşaq kimi davranmalıdır. Özündən gözlənilən rəftarlar, danışıqlar, gündəlik həyat tərzi məlumdur. Bunların əksi olan bir davranış isə qəribə qarşılanar.

"Qadın xarakteri" də eyni şəkildə qadınlar üçün cəmiyyət tərəfindən seçilib bəyənilən xüsusiyyətlərdən ibarətdir. Cahil cəmiyyətin qadınları bu şəxsiyyəti qəbul etmiş və bu əsas xarakter içərisində alt kateqoriyalı xarakterlər yaratmaqdan kənara çıxa bilməmişlər. Halbuki cahilliyin təyin etdiyi qadın xarakteri başdan-ayağa təhriflərlə doludur.

Bu təhriflərdən ən əhəmiyyətlisi də, şübhəsiz ki, qadının bədən cəhətdən kişidən zəif olmasından ötrü, xarakter olaraq da zəif olmasının lazım olduğu formasındakı inanclardır. Qız uşaqlarını daha çox kiçik yaşlardan etibarən bu təlqinlə böyüdərlər. Cahil cəmiyyətin özlərinə uyğun gördüyü xarakteri sorğusuz-sualsız qəbul edən qadınlar da bu təlqinin təsiriylə zəif bir şəxsiyyətə yiyələnərlər. Özlərini əsla bir kişi kimi güclü və dözümlü ola bilməyəcəklərinə inandırıblar. Qadınların böyük bir hissəsi heç vaxt sığınılan, qoruyan, müdafiə edən mövqeyində olmağı düşünməmiş, uşaqlıqdan etibarən daima müdafiə olunan, qorunan və baxılan bir şəxsiyyət göstəriblər. Bu zəif xarakterin gətirdiyi romantiklik, ağlama, küsmə kimi Quran əxlaqından uzaq rəftarların tətbiqini normal qarşılayıblar. Bu xarakter cahil cəmiyyətdə olduqca normal qarşılanan bir xarakter halına gəlmişdir. Bəzi qadınlar özlərinə uyğun görülən bu modeli, bu şəxsiyyətin pis tərəflərini və öz həyatlarına gətirdiyi ziyanları heç nəzərə almadan və dolayısilə özlərini daha da inkişaf etdirmə tələbi hiss etmədən mənimsəyiblər.

Cahil cəmiyyətin bu mürəkkəb sistemiylə yanaşı Quranda təsvir edilən yol isə ən sadə, ən asan və ən mükəmməldir. Mömin olan bir kimsə üçün qadın, ya da kişi xarakteri kimi bir ayrı-seçkiliyin aparılmasından söhbət gedə bilməz. Bu səbəblə də qadın, qadın şəxsiyyətindən əvvəl müsəlman şəxsiyyətini daşıyar. Xarakterini cinsiyyətinə görə deyil, Quranda Allahın bildirdiyi əxlaqa görə seçir. Quranda tək bir mömin xarakteri təsvir edilir. Qadın ya da kişi hər insan Allahın əmr etdiyi bu əxlaq və şəxsiyyəti yaşamaqla məsuldur. Bu şüurla yaşayan mömin bir qadın da güclü, sabit və üstün bir xarakterə sahib olar.

Mömin qadının bu xarakteri ilə, cahil ənənələrin təsirində yaranan "qadın xarakterləri" müqayisə etdikdə, Quranda təsvir edilən əxlaqla formalaşan bu üstün şəxsiyyətin fərqi açıq şəkildə ortaya çıxar.

Cahillikdə evdar qadın xarakteri

Cahiliyyə cəmiyyətinin atalarından miras aldığı və dəqiqliklə tətbiq etdikləri xarakterlərin əvvəlində "evdar qadın xarakteri" gəlir. Bu xarakter demək olar ki, cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən çox yaxşı bilinir və hansı mədəniyyətə daxil olursa olsun dünyanın dörd bir tərəfindəki qadınların böyük əksəriyyəti tərəfindən tətbiq olunur.

Bu xarakter demək olar ki, hər qız uşağının, uşaqlıq illərindən etibarən meyl etdiyi və bir gün mütləq yaşamaq istədiyi bir modeldir. Bu mövzuda onlara nümunə olan ən yaxın insan da analarıdır. Analarını və ətraflarındakı digər qadınları müşahidə etmələri nəticəsində, yetkin bir qadının necə bir şəxsiyyətə sahib olacağını, həyatını hansı ideallar əsasında quracağı, ya da günlərini necə keçirəcəyi mövzusunda uşaqların ağıllarında yavaş-yavaş bir model formalaşmağa başlayır. Yaxşı bir ailə həyatı qurmaq, gözəl bir ev sahibi olub, sağlam uşaqlar dünyaya gətirmək, bir tərəfdən qohum və yoldaş ziyarətləri, qadınlar arasında keçirilən çay yığıncaqları bir tərəfdən də uşaqların böyüdülməsi, alış-veriş, ev təmizliyi və bənzər işlər bu modelin əsas xarakter quruluşunu meydana gətirər. Əlbəttə ki, bir insanın yaxşı bir ailə həyatına sahib olması bir gözəllik və nemətdir, möminlər də bu nemətə sahib olmaq istəyərlər. Ancaq burada səhv olan Allahın bildirdiyi əxlaqı və davranışı mənimsəmədən, böyük bir dünyəvi ehtirasla bunlara sahib olma arzusudur.

Dünyaya dair hələ də az bir şey bilən uşaqlar bütün bu cəhdlərin bir qadın üçün mümkün ola biləcək ən ideal həyatı meydana gətirdiyini zənn edərlər. Və heç bir sorğu suala tutmadan gələcəkdə mütləq bu həyatı yaşamağa qərar verirlər. Necə ki, bu qərarlarını həyata keçirirlər.

Bir insanın evi ilə maraqlanması, əlbəttə ki, pis ya da qınanılacaq bir davranış deyil. Ancaq insanın, bütün həyatını dörd divar içində yaşaması və ideallarının, zövqlərinin, vərdişlərinin, problemlərinin və dünyagörüşünün də yenə eyni dörd divar arasına sıxışması və həyatının Quranda bildirilən əsl məqsədini unutması səhvdir. Necə ki, bu kəslər yaşadıqları məkanla birlikdə düşüncələrini də məhdudlaşdırar və kiçik bir dünyada yaşamağa başlayarlar. Kiçik hədəfləri, kiçik məqsədləri, kiçik ümidləri, kiçik hesabları olur. Quranda təsvir edilən, Allaha qarşı qulluq vəzifəsini ən yaxşı şəkildə yerinə yetirən, Allahın razı qalacağı ümid olunan rəftar və davranışların mümkün qədər ən çoxunu tətbiq etməyi hədəfləyən, daima Allaha yönələn, axirət yurdunu xatırlayan möminlərdən tamamilə uzaq bir xarakterə sahib olurlar.

Cahil cəmiyyətdəki evdar qadın modelində, ən əhəmiyyətli mövzular: Özləri, ailələri, uşaqları və gələcək planlarıdır. Orta səviyyəli bir ailədə bu planlar kira pulunu ödəməkdən xilas olub ev sahibi olmaq, işıq və su pulunu ya da uşaqlarının məktəb xərclərini ödəyə bilmək, hətta bəlkə də bir gün bir avtomobil sahibi olmaq, ya da evin əşyalarını yeniləmək ola bilər. Ancaq daha yaxşı şərtlərdə yaşayan bir ev qadınının idealları da ən azı bunlar qədər məhduddur. Bu kəslərin planları da yenə eyni şəkildə evləri, ailələri, ya da uşaqları əsasında qurulmuşdur. Dostları arasında evinin gözəlliyiylə, uşaqlarının hansı kolleclərdə oxumalarıyla, ya da yoldaşlarının özlərinə aldığı avtomobillə göstəriş etmək, bu kəslərin həyatlarına məna verən ən əhəmiyyətli məsələlərdir. Təkrar ifadə etmək lazımdır ki, burada sayılanların hamısı, əlbəttə ki, lazımi işlərdir, ancaq cahil qadınların səhvi, sadalanan bu bir neçə kiçik zövqdən başqa yüksək bir ideal əldə etməmələridir. Yoxsa yaşadıqları bu həyatı yüksək bir ruh və böyük ideallar üzərinə qursalar, hətta eyni şərtlərdə olsalar belə bu xarakterdə sıxışıb qalmazlar. Bunun ən gözəl nümunələrini mömin qadınlarda görmək mümkündür.

Allaha iman edən bir insanın həm qadının, həm də kişinin dünyagörüşü geniş olub, idealları da böyükdür. Mömin xarakterini daşıyan bir qadın yalnız evinin, ailəsinin ya da qohumlarının deyil, bütün dünyanın məsuliyyətini boynuna götürmüşdür. Lazım gəldikdə o da dörd divar arasında otura bilər, ev işi görüb dost yığıncaqları təşkil edə bilər, amma düşüncələrini, hədəflərini və ya məsuliyyətlərini əsla bu məkanla məhdudlaşdırmır. Sadə hədəflərin arxasınca qaçan kiçik bir insan olmağı qətiyyən özünə yaraşdırmaz və qəbul etməz. Oturduğu yerdən bütün dünyanın problemlərinə çıxış yolları axtarar, fikirlər inkişaf etdirər, kilidlənən nöqtələrin açılmasını təmin edər və ən əhəmiyyətlisi də bütün bunlardan davamlı nəticələr əldə edər.

Cəmiyyətin özü üçün təyin etdiyi modeldə ilişib qalan və bundan kənara çıxmağı hədəfləməyən cahil evdar qadın isə həyatını özü üçün çəkilən sərhədlər daxilində keçirər. Bunun ən əhəmiyyətli səbəblərindən biri dünyanın yaşanacaq tək yer olduğunu zənn etmesi, axirətin və Allaha hesab verəcəyi günün yaxınlaşmaqda olduğunu görməzlikdən gəlməsidir. Əlbəttə ki, ölümdən sonrasını düşünməyən bir insanın bütün həyatı da bu qısa dünya həyatına istiqamətli mənfəətlər əldə etmə səyi içində keçər. Və belə bir insan ətrafındakı kəslərin təyin etdiyi qaydaların kənarına çıxmadan yaşamağa çalışar. Allahın rizasını deyil, ətrafındakı yüzlərlə insanın rizasını axtarar. Məhz bunun nəticəsi də, cahilliyin ibtidai həyat tərzidir. Bu həyat tərzinin əsas prinsipləri isə müəyyən şeylərdən ibarətdir.

Nə üçün evdar qadın olmağa etina edirlər?

Evdar qadın deyiləndə hər kəsin gözündə müəyyən bir insan tipi canlanır. Səhərlər erkəndən yuxudan oyanıb, ərini və uşağını yola salan, evi səliqə-sahmana salıb, təmizləyən, paltar yuyan, sonar da axşama hansı yeməyi bişirəcəyi düşünən və gününün çoxunu da mətbəxdə yemək bişirərək keçirən bir qadın. Məhz klassik olaraq hər kəsin evdar qadın dedikdə ağlına gələn xüsusiyyətlər bunlardır. Bir qadının bütün bunları etməsində heç bir qəbahət yoxdur, təbii olaraq bir çox mömin qadın da həyatının müəyyən vaxtlarında bu işləri görür. Ancaq eyni işləri görən mömin bir qadınla, cahil əxlaqı içində olan bir qadını fərqləndirən şey, bu işləri görərkən əxlaqları, düşüncələri və niyyətləridir. Mömin qadın əri və uşaqları üçün yemək bişirərkən də, evini təmizləyərkən də yalnız Allahın rizasına ümid edərək və Allahın rəhmətini istəyərək bunları edər. Və heç vaxt fikri, düşüncəsi, hadisələri qiymətləndirmə tərzi yalnız bu işlərlə məhdudlaşmış bir dünyadan ibarət deyil.

Bir çox insan üçün evdar bir qadından gözlənilən işlər, həm yorucu həm də darıxdırıcı işlərdir. Ancaq buna baxmayaraq cahil cəmiyyətlərdə yaşayan və işləyən qadınların çox böyük bir hissəsi bir gün eyni şərtlərdə ola bilməyin xəyallarını qurarlar. Yaxşı, bəs insana axirətdə fayda verməyəcək bu həyat tərzini bəzi kəslərə bu cür cazibədar göstərən şey nədir? Yalnız ənənə olduğu üçünmü buna heyranlıq duyulur? Yoxsa həyatlarına həyatlarına bir yenilik gətirmək üçünmü?

Bu variantların hamısı doğru ola bilər. Ancaq bu həyatın cazibədar görülməsinin səbəbləri bunlarla da məhdudlaşmır. Bu səbəblər insanlara, şərtlərə görə dəyişərək, birlikdə əsasən çox insan üçün bir neçə ortaq başlıq altında cəmləşər.

Bunların ən əhəmiyyətlilərindən biri, gənc qızların bir çoxunun evliliklə birlikdə şəxsi azadlıq əldə edəcəklərinə inanmalarıdır. İllərlə ailələrinin nəzarətində və onların qoymuş olduğu qaydalar əsasında yaşayan gənclər bu vəziyyətin dəyişməsinin ən qısa və ən asan yolunun evlilik olduğunu düşünürlər. Bu səbəblə də çox vaxt münasib gördükləri ilk insanla evlənərlər. Yoxsa cahil qadınlar bir tərəfdən heyranlıq duymaqla yanaşı, digər tərəfdən də evliliyin gətirəcəyi çətin şərtlərin fərqindədirlər. Amma yalnız özlərinin söz sahibi olub, qoyduqları qaydalarla istədikləri kimi yaşayacaqları bir həyatın həsrəti bu çətinliklərə məhəl qoymamalarına səbəb olar. Ancaq evliliklə birlikdə qadınların boynuna daha əvvəl bəlkə də heç maraqlanmadıqları mövzularda həm maddi, həm də mənəvi baxımdan bir çox məsuliyyət yüklənir. Həmçinin daima öz qoyduqları qaydalarla yaşamaları, ya da azad hərəkət etmələri kimi bir vəziyyət də mümkün ola bilməz. Çünki cahillik sistemində əsasən evə hakim olan tərəf kişidir və qadının bütün həyatını öz qaydaları və öz inancları istiqamətində istiqamətləndirər. Bu səbəbdən də dəyişən elə də bir şey olmaz. Ailələrinin yerini artıq yoldaşları almışdır.

Bəzi kəslərin evdar qadın olmağa həvəslənməsinin altında yatan başqa bir əhəmiyyətli səbəb də evliliyin təmin edəcəyi düşünülən maddi imkanlardır. Xüsusilə də maddi vəziyyəti yaxşı olmayan bəzi ailələrin qızları üçün evlilik, həyatlarını gedişatını dəyişdirə bilmək üçün ən əhəmiyyətli fürsət kimi qiymətləndirilir. Belə ki, çox vaxt gənc qızlar ailələri tərəfindən "məntiq evliliyi" qurmaları mövzusunda xəbərdar olunur və buna təşviq edilirlər. Bu vəziyyətdə gənc qızın evlilikdə meyar qəbul etməsi lazım olan tək şey pul və zənginlik olar. Əxlaqından, rəftarından və ya xarakterindən xoşlandıqları bir insanla evlənməkdənsə, özlərinə yaxşı bir gələcək təmin edə biləcək, ya da heç olmasa ailələrinin içərisində olduğu şərtlərdən daha yaxşı bir həyat təqdim edə biləcək birini seçəcəklər. Bunun müqabilində onlar da lazım gəlsə həyatlarının sonuna qədər erkən qalxıb yemək bişirmək, paltar yumaq, ev təmizləmək kimi işləri görməyi gözə ala bilərlər.

Göründüyü kimi cahil qadınların əksəriyyətinin yaşdıqları çətinliklərə baxmayaraq, "evdar qadın" modelini seçmələrinin altında yatan əsl səbəblər bu cür mənfəətlərdir. Bu səhv zehniyətə sahib olan qadınlar, həm ailələrinin təzyiqindən xilas olacaq, həm həyat şəraitlərini yaxşılaşdıraraq özlərinə yaxşı bir gələcək təmin edə biləcək, həm də bu şəraitlərindən ötrü ailələrini və qohumlarını da xeyir verə biləcəklər. Ancaq ilk günlərdə üstün gələn bu mənfəətlərdən ötrü cazibədar görünən evdar qadınlıq, Allah rizası güdülmədən və qarşıdakı adamın əxlaqına əhəmiyyət verilmədən seçən bir əlaqə olmasından ötrü, bir müddət sonra öz yerini, sabit, çətin bir həyata və peşmançılığa verər.

Cahillikdə evdar qadın şəxsiyyəti

Böyüdülmə tərzlərinə, yaşadıqları mühitə, əxlaq xüsusiyyətlərinə və sahib olduqları imkanlara görə fərqlənməklə yanaşı, yenə də cahillikdəki evdar qadınların xarakter quruluşlarını ümumi bir bənd altında toplamaq mümkündür.

Cahil qadınlar cəmiyyətin özlərinə təlqin etdiyi xarakterin təsiri altındadırlar. Uşaqlıqlarından etibarən bəlkə də minlərlə evdar qadın görmüş və onların bütün rəftarlarını və reaksiyalarını istər-istəməz şüuraltında saxlamışdırlar. Özləri eyni şəraitlə üz-üzə gəldiklərində isə, bu təcrübələrini fərqində olmadan həyata keçirir və bir mənada da şəxsiyyətlərinə istiqamət verməsinə izn verirlər. Bu səbəblə də cahil evdar qadın xarakterlərinin böyük əksəriyyəti ortaq bir xarakter göstərər. Hamısı da əvvəlki müşahidələrini və təcrübələrini həyatlarına tətbiq edərlər. Hətta universitetdə oxuyan, çoxlu aktiv dostları olan və klassik gənc qız xarakteri daşıyan bir adam belə evləndiyi gündən etibarən tam fərqli bir xarakterə bürünər. Belə ki, qısa bir müddət əvvəl olduqca aktiv, dünya görüşlü bir adam olduğu halda, birdən-birə "evinin qadını" olduğuna görə qürurlanaraq, köhnə dostları tərəfindən tanınmayacaq bir şəxsiyyətə bürünər.

Onlara bu şəxsiyyəti qazandıran əsl amil isə cahilliyin evlilik sistemindəki pozuqluqlardır. Bu, ev qadınlarının şəxsiyyətini nəzərdən keçirərkən nəzərə alınması lazım olan çox əhəmiyyətli bir mövzudur. Sonrakı səhifələrdə ətraflı şəkildə öyrənəcəyimiz bu şəxsiyyətin formalaşmasında, yaşanılan evliliyin bir "cahillik evliliyi" və qarşı tərəfin də yenə cahil cəmiyyətin bir üzvü olmasının böyük təsiri vardır.

Bütün bunların təsiriylə, ortaya cahil sistemin bütün səhvlərini üzərində daşıyan bir şəxsiyyət çıxar. Ancaq bunu da əlavə etmək lazımdır ki, cahil cəmiyyət bu səhvlərə əhəmiyyət verməz və bunları mənfi xarakter xüsusiyyətləri kimi qiymətləndirməz. Əksinə bunların bir çoxunun normal rəftarlar olduğunu düşünürlər. Çünki bu xarakterləri, bu kəslər üçün onsuz da yaşadıqları cəmiyyət seçir və öz münasib gördükləri modeli bəyənmələri və bunda heç bir yanlışlıq görməmələri də çox təbiidir.

Emosional olmaları

Cahil qadınların normal hesab etdikləri xüsusiyyətlərdən biri də Quran əxlaqına tamamilə zidd olan emosianallıqdır. Emosionallığın qadını tamamlayan və hətta ona əhəmiyyətli dərəcədə yenilik qazandıran bir xarakter olduğuna inanarlar. Cahil cəmiyyətin qadından gözlədiyi xarakter də onsuz da bunu tələb edir. Onlara görə qadın həmişə sığınan, qorunan və zəif olan mövqedə olmalıdır. Bu səbəblə də bir qisim evdar qadınlar bu təlqinlərin də təsiriylə hər dəfə çətinliklə qarşılaşdıqlarında emosianal bir vəziyyətə düşməkdən heç çəkinməzlər. Bunu bir zəiflik olaraq görməz, əksinə bu şəkildə özlərinə şəfqət ediləcəyini və maraq göstəriləcəyini düşünərək emosionallığa daha da aludə olarlar. Onsuz da ətraflarındakı insanlar da, onları bu xarakterə yiyələnməyə təşviq edər. Cahil sistemdə emosionallaşan bir insana simpatiya duyulurmuş kimi davranılır və beləcə bu rəftarı tətbiq edən adam istədiyi nəticəyə çatmış olar.

Bununla yanaşı bəzi cahiliyyə qadınlarında müşahidə olunan daha şiddətli bir emosianallıq növü vardır ki, adamın bütün xarakterinə hakim olmuşdur. Yaşanılan narahat mühitdən və bununla yanaşı Allaha və taleyə təslim olunmamasından qaynaqlanan bu emosionallıq forması bəhsi keçən qadınların bütün həyatında öz əksini tapmışdır. Belə ki, emosionallıqdan yaranan dünyagörüşlərinə görə əsla sağlam düşünə bilməz, ağıllı qərarlar verə bilməz və məntiqli hərəkət edə bilməzlər. Hadisələrin həmişə mənfi cəhətlərini görər, həmişə əzildiklərini düşünər, hətta bu mövzuda təxəyyüllərində romantik ssenarilər quraraq bu sağlam olmayan ruh halına daha geniş həcmli bir zəmin hazırlayarlar. Evlilik əlaqəli xəyallarının gözlədikləri kimi reallaşmaması, ilk günlərdəki həyəcanlarını, sevgilərini və hörmətlərini itirdiklərininə görə xəyal qırıqlığı onları bu ruh halına yönəldər. Bunun nəticəsi olaraq da daima gözləri dolan, kədərlənən, bədbəxt bir xarakterə yiylənərlər. Məsələn, diqqətlə hazırladıqları yeməklər haqqında tək bir tərif belə gəlməməsi, yeni alınan bir paltarın fərq edilməməsi, ya da istəklərinin yerinə yetirilməməsi dərhal emosionallaşmasına səbəb olar. Səhvən deyilən bir söz, bir zarafat, hətta çox vaxt tək bir söz belə ağıllarına ilişməsi və emosionallaşmaları üçün kifayətdir. Gün ərzində bu hadisəni unutmaz və zehinlərində daima bu mövzuya dair nəticələr çıxararlar. Halbuki çox vaxt ortada heç bir şey olmaz və hətta bəlkə də qarşı tərəf istifadə etdiyi bu sözün fərqində belə olmaz. Amma romantikliyi şəxsiyyətinin bir hissəsi olaraq mənimsəmiş olan cahil qadınların mühakiməsi, bunu görməyəcək dərəcədə zəifdir.

Bunun bir nəticəsi olaraq cahil qadınların həyatlarına hakim olan başqa bir xüsusiyyət də ağlamaqdır. Evdə baş verən hər cür hadisə onlar üçün bir kədər və ağlamaq vəsiləsidir. Ailədəki dolanışıqsızlıqları, uşaqların böyüdülməsində qarşılaşılan çətinliklər, romantik seriallar və bunlar kimi bir çox səbəb bu əxlaqın yaşanması üçün onlara uyğun bir zəmin yaradır. Xüsusilə də uşaqları böyüməyə başladıqca, yoldaşları tərəfindən ikinci plana atıldıqları təəssüratına qapılar və uşaqları hər dəfə qabağa salındıqda bir tərəfdən sevinir, bir tərəfdən də özlərindən ötrü kədərlənərək emosionallaşarlar. Hətta bu xarakterdəki insanlar romantik olma mövzusunda o qədər təkidlidirlər ki, olduqları mühitdə kədərləndirici bir şey olmasa belə ağlayacaq, kədərlənəcək bir mövzu tapa bilərlər. Məsələn televiziyada seyr etdiyi bir serialda rolunun tələbinə görə ölən bir insanın arxasından dəqiqələrlə gözyaşı tökə bilərlər və ya 10 il əvvəl yoldaşlarıyla dinlədikləri bir musiqini eşitdiklərində qəfildən duyğulanıb ağlamaya başlaya bilərlər. Bu nümunələri çoxaltmaq mümkündür.

Yaşadıqları bu əxlaq cahil qadınların çox qısa müddət ruhi və fiziki cəhətdən çökmələrinə səbəb olar. Əlbəttə ki, bu, Quran əxlaqı yerinə cahiliyyə həyatını seçmələrindən ötrü yaşadıqları çətinliyin nəticələrindən biridir. Allah Quranda insanların ancaq Özünü zikr etdikləri, Ona təslim olduqları, axirətə hazırlıq gördükləri müddətcə dünyada gözəl bir həyat yaşaya biləcəklərini və qəlbən rahatlıq tapa biləcəklərini xəbər vermişdir. Ancaq burada təsvir etdiyimiz xarakterdəki insanlar özlərini yaradan sonsuz güc sahibi Allahı unutmuş və bundan ötrü də böyük bir sıxıntı içinə düşmüşdürlər.

Küsəyən olmaları

Cahillikdəki evdar qadın xarakterinin diqqətə çarpan xüsusiyyətlərindən biri də küsəyənlikdir. Bu kəslər şüur altlarında bir çox qorxuyla yaşayarlar. Əsas qorxuları ikinci plana atılmaq, tərk edilmək, aldadılmaqdır. Cahillik sisteminin çürük bir təmələ əsaslandığını bildiklərindən ötrü hər an bir vəfasızlıq ilə qarşılaşa biləcəklərini düşünürlər. Məhz bu səbəblə də qarşılaşdıqları hər hadisəni, eşitdikləri hər sözü bu psixologiya ilə qiymətləndirərlər.

Məsələn, evlilik ildönümü, ad günü və s. kimi əhəmiyyətli bir günün, yoldaşları, ya da uşaqları tərəfindən unudulmuş olması cahil qadınların küsəyənlikləri və kaprizli rəftarları üçün çox münasib bir zəmin yaradır. Adi bir unutqanlıq hadisəsi olsa belə, bu hadisənin altından məna çıxarmağa çalışır və artıq sevilmədiklərini, özlərinə əhəmiyyət verilmədiyini, ya da ikinci plana atıldıqlarını düşünərək küsəyənlik hissinə qapılarlar. Bu ruh halları çox vaxt böyük mübahisələrə və gərgin mühitlərin yaranmasına səbəb olar.

Mömin bir qadının xarakterində isə, belə bir əxlaq pozuqluğu yoxdur. O hər şeydən əvvəl Allahın əmrindən ötrü nə insanlar, nə də hadisələr haqqında bir zənnə qapılmaz. Ortada tam aydın olmayan bir söz və ya bir rəftar varsa bunu mütləq dəqiqləşdirər, qarşı tərəfin məqsədini və niyyətini öyrənər və bu istiqamətdə açıq bir şəkildə öz rəftarını bildirər. Amma heç vaxt nə olduğunu tam başa düşə bilmədiyi bir mövzu və ya bir söz haqqında zənnə qapılaraq buna əsaslanan küsəyən bir davranış göstərməz. Küsəyənliyin Quran əxlaqına uyğun olmadığını bilir. Bununla yanaşı mömin bir qadının evliliyi və ya dostluqları da yenə möminlərlə olduğu üçün onsuz da belə şeylərə səbəb ola biləcək çətin bir vəziyyət də meydana gəlməz. Çünki mömin xarakteri sözlərin açıq və doğru danışılmasını tələb edir. Allah möminlərə, eyhamlı bir sözdən, ya da cahil əxlaqında olduğu kimi "söz atma" kimi pis bir əxlaqa yiyələnməyi qadağan etmişdir. Göründüyü kimi mömin qadın Qurana tabe olduğundan ötrü belə bir əxlaq pozuqluğunun təsirinə məruz qalmayan olduqca dinc və etibarlı bir həyat yaşayar.

Hər şeydən şikayət etmələri

Cahil qadınlar yaşadıqları sistemin və Quran əxlaqından uzaq olan xarakterlərinin yaratdığı narahatlığı danışıqlarıyla da tez-tez dilə gətirərlər. Cahil kişilər tərəfindən də gündəmə gətirilən bu xarakter, ilk növbədə qadınların özləri olmaqla, ətraflarındakı hər kəsə böyük bir sıxıntı verər. Bu rəftarı hər şeydən əvvəl evdar qadınlığın bir tələbi olaraq mənimsəyiblər. Onlara görə gün boyu yemək bişirib, ev təmizləyib və bəlkə də bütün gəncliyini, enerjisini bu yolda fəda edən bir qadın üçün "deyinməkdən" daha adi bir şey yoxdur. Hətta özlərinə görə bu, onların ən təbii haqqıdır və ətrafları tərəfindən də anlayışla qarşılanmalıdır. Onlara görə, yaşadıqları evlilik həyatının dəyişməzliyini, həyatın çətinliklərini, yorğunluqlarını ən çox dadan özləridir. Yenə öz düşüncələrinə görə, evli olduqları kəslər bu həyatın daha çox maddi öhdəliklərini öz boyunlarına götürmüşdürlər. Bu səbəbdən də özləri deyinməyə, şikayət etməyə və narazı olmağa daha çox haqq sahibidirlər. Bu səbəblə də bəzi kişilər də, özləri narahat olmaqla yanaşı, yoldaşlarının da ancaq bu şəkildə sakitləşə biləcəklərini və çətinliklərindən ancaq bu şəkildə uzaqlaşa biləcəklərini düşündükləri üçün bu xarakteri bir dərəcəyə qədər qəbul edərlər. Ancaq bunu ifadə etmək lazımdır ki, bu insanlar belə bir həyatı özləri bilərək və istəyərək seçiblər. Amma yenə də öz tələbləriylə seçdikləri bu həyatın hər anında şikayətlənməkdən imtina etməzlər.

Ev qadınlarında çox sıx rast gəlinən və artıq təbii bir haqq olaraq görülən bu şikayət vərdişi gündəlik həyatın hər anında özünü büruzə verər. Kiçik-böyük hər şeydən şikayətlənmək elə bir vərdiş halına gəlir ki, artıq evdə tək başına olduqlarında belə öz özlərinə deyinirlər. Bir tərəfdən tərs və sərt hərəkətlərlə evi səliqə-sahmana salar, bir tərəfdən də kimin əşyaları dağınıqdırsa ona narazılıq dolu sözlər deyərlər. Hətta o anda qarşılarına çıxan ilk adama mövzuyla heç bir əlaqəsi olmadığı halda şikayətlənməyə başlayırlar.

Bu deyinmə vərdişləri, mübahisəçi bir xarakteri də özü ilə gətirər. Kiçik bir mövzunu belə dərhal böyüdər və böyük mübahisələrin yaranmasına səbəb olarlar. Deyişməyə və iddialaşmaya çox açıqdırlar. Hər sözü tərs başa düşər və tərs cavablar verərlər. Bu kəslər ruhlarında yaşadıqları bu narazılıq, tündxasiyyətlik və gərginlikdən ötrü bir çox narahatlığa tutularlar. Baş ağrısı, mədə ağrısı, yuxu pozuqluqları və qısa müddətdə baş verən yaşlanma əlamətləri bunların ən geniş yayılmışlarıdır. Bütün bunlar yaşadıqları sistemin yanlışlığından qaynaqlanır. İman zəifliyinin və təvəkkülsüzlüyün yaratdığı bu ruh halından və çətinliklərdən xilas olmağın isə tək bir yolu vardır: Quran əxlaqına təslim olmaq və Allahın bəyəndiyi şəkildə bir həyat yaşamaq. Yoxsa bundan başqa hansı yol sınanılarsa sınansın çıxış yolu tapılmaz.

Bu pis əxlaqı yaşayan qadınlar isə çox vaxt həlli, həkimlərə gedərək, hər yeni çıxan dərmanı sınayaraq, psixoloji müalicə alaraq və bəzən də boşanaraq bu həyatdan tamamilə uzaqlaşmaqda görərlər. Amma bunların heç biri yaşadıqları bədbəxt həyat üçün doğru bir həll deyil. Quran əxlaqını yaşamadıqları və Allaha səmimi bir qəlblə bağlanmadıqları müddətcə, şikayətləndikləri mövzular, şikayətləndikləri insanlar, ya da yaşadıqları məkan dəyişsə də yaşadıqları çətinliklərdə heç bir dəyişiklik olmaz.

Cahil qadınların bir çoxunda müşahidə olunan bütün bu əxlaq pozuqluqlarına qarşılıq mömin qadının rəftarı müsbət və yaradıcıdır. Məsələn "deyinmə" kimi bir vərdişin sadə bir rəftar olduğunu bilir. Görünüşcə səhv gedən bir şey varsa belə, bunların Allah qatında bir hikmətlə yaradıldığını unutmaz. Bu səbəblə də hər nə ilə qarşılaşırsa qarşılaşsın narazı olmaq, sıxılmaq və ya narahat olmaq üçün bir səbəb görməz. Ən sıxıntılı olduğu anlarda belə ətrafına qarşı mütləq tolerant, bağışlayıcı və mehriban bir xarakter sərgiləyər. Tənqid olunması lazım olan bir şey varsa belə bunun ancaq Quranın əmrinə uyğun olaraq "gözəl söz" ilə edilə biləcəyini və bu şəkildə xeyli müsbət nəticələr əldə edilə biləcəyini bilir. Ayələrdə möminin göstərməli olduğu bu rəftar belə bildirilmişdir:

Qısqanc və şübhəçi olmaları

Cahil əxlaqında qısqanclığın özünəməxsus bir yeri vardır. Ancaq əvvəlcə bunu ifadə etmək lazımdır ki, bu xüsusiyyət cahil cəmiyyətlərdə müsbət bir xüsusiyyət kimi qəbul edilir. Qısqanclığı bir sevgi və bağlılıq əlaməti kimi göstərməyə çalışırlar. Əgər bir insan sevdiyi insanı qısqanmırsa, onlara görə bu həqiqi bir sevgi deyil. Bu səhv anlayışa görə insanın qarşı tərəfin göstərdiyi sevgiyə qane ola bilməsi üçün, qarşıdakı adam bütün insanlar içində yalnız özünə sevməlidir.

Halbuki bu düşüncə olduqca səhvdir. Çünki hər şeydən əvvəl sevgi çox yüksək bir duyğu və üstün bir əxlaq xüsusiyyətidir. İnsanın sevgidə qısqanclıq etməsi Quran əxlaqına uyğun olmaz. İnsan sevdiyi bir adama sevgisini, ona duyduğu sədaqət, bağlılıq, şəfqət və ona yönəltdiyi gözəl söz və rəftarlar ilə göstərər. Bu da qarşı tərəfdə sevildiyinə dair qəti bir qənaət meydana gətirər. Bundan başqa insanın özündən başqa heç kimin sevilməsini istəməməsi isə böyük bir eqoizm nümunəsidir.

Cahil cəmiyyətlərdə xüsusilə də ailə həyatında qısqanclıqdan ötrü böyük problemlər yaşanır. Evli olduqları kəslərin analarına, atalarına, bacılarına, yoldaşlarına və hətta uşaqlarına duyduqları sevgi belə bu xarakteri yaşayan insanlar üçün əhəmiyyətli bir narahatlıq qaynağıdır. Belə kəslər heç kimin özlərindən çox və ya özləri kimi sevgi sevilməsini istəməzlər.

Evdar qadın xarakterində sıx olaraq yaşanan bu qısqanclığın ikinci bir növü də cahillikdəki evlilik sisteminin yanlışlığını bilmələrindən qaynaqlanır. Çünki təməli Allah rizasına, qorxusuna və sevgisinə əsaslanmayan heç bir birlikdə həqiqi sevgi və sədaqət yaşana bilməz. Cahil qadınlar da bu əhəmiyyətli həqiqəti bildiklərindən ötrü hər an aldadılmaq, ikinci plana atılmaq, ya da unudulmaq qorxusuyla yaşayarlar. Bu səbəblə də şübhəli gördükləri hər hadisədən narahat olur və qısqanclıq hissinə qapılarlar.

Buna çıxış yolu olaraq göstərdikləri rəftarlar isə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq əvəzinə daha çox çıxılmaz bir hala salır. Səbəbsiz kaprizlər, küsmə və xoşagəlməz hərəkətlərlə qarşı tərəfə mesaj verməyə çalışırlar. Hər an mənasız bir hadisədən çox məntiqsiz əlaqələr qura bilər və bunlar haqqında yaratdıqları xəyali ssenarilərə əsaslanaraq kəskin qərarlar verə bilərlər. Bütün bu rəftarlar isə həyatlarını daha da çətinliklərlə dolu bir hala gətirməkdən başqa bir fayda verməz. Həmçinin istədiklərinin tam əksinə qarşı tərəfi özlərindən daha da uzaqlaşdırmış olarlar. Çünki nə vaxt hansı hadisədən nə kimi nəticə çıxaracağı bilinməyən bir insanla yaşamaq olduqca narahatlıq vericidir. Bu səbəblə də cahil əxlaqdakı evdar qadınların qısqanclıq halları, adətən boşanmayla nəticələnir. Halbuki bütün bunların həlli çox asandır. Quranda hər insanın nəfsində qısqanclıq hisləri olduğu, amma məqbul olanın bu hisdən təmizlənmək olduğu bildirilmişdir:

...Nəfslər isə 'qısqanclığa və eqoist ehtiraslara' hazır (əlverişli) dır. Əgər yaxşılıq etsəniz və çəkinsəniz, Şübhəsiz ki, Allah, etdiklərinizdən xəbərdardır. (Nisa surəsi, 128)

Bu səbəblə də Quran əxlaqını dəqiqliklə tətbiq edən mömin üçün qısqanclıq kimi bir vəziyyət mümkün ola bilməz. Allah qorxusundan qaynaqlanan qarşılıqlı sədaqət və güvən hissləri belə bir gərginliyin yaranmasına qabaqcadan mane olar.

Evdar qadınların vərdişləri

Cahil cəmiyyətlərdə "evdar qadın" deyildiyi vaxt hər kəsin ağlında konkret və tək bir model canlanır. Bunun səbəbi isə bu xarakteri meydana gətirən sistemin bir mənada ənənəviləşməsidir. Əlbəttə ki, müxtəlif səbəblərdən ötrü bu ümumiləşdirmədən kənarda qalan evdar qadınlar da vardır. Ancaq burada müzakirə olunan cahil əxlaqında geniş şəkildə yaşanan evdar qadın modelidir.

Cahil cəmiyyətlərdə evdar qadının klassik olaraq hər gün yaşadığı olduqca dəyişməz bir həyatı vardır. Ümumiyyətlə evdar qadının hər günkü əsl vəzifəsi, ailənin digər üzvlərinin otaqlarını səliqə-sahmana salmaq, paltarlarını yumaq, yemək hazırlamaq, alver etmək və evin digər təmizlik ehtiyaclarını aradan qaldırmaqdadan ibarətdir. Əlbəttə ki, hər insanın bu işləri görməsi lazımi və hətta zəruridir. Ancaq burada səhv olan məqam, insanların bu işləri dünyada yaşanan bütün problemləri görməzlikdən gələrək, axirəti tamamilə unudaraq və Allaha qarşı məsuliyyətlərini düşünməyərək, dünyaya olan bir ehtiras içində görmələridir. Və bütün həyatlarını, düşüncələrini, planlarını bu işlər üstündə qurmaları və özlərini yaradan Allahı razı salmağın yollarını axtarmaq əvəzinə, gündəlik həyatın kiçik məşğuliyyətləriylə özlərini qane etməyə çalışırlar.

Gündəlik işləri arasında cahil evdar qadının əsla güzəştə getmədiyi bəzi vərdişləri də vardır. Bu vərdişlər adətən bu əxlaqdakı qadınların əksəriyyətində eynidir. Özlərinə görə dəyişməz həyatlarına ancaq bu şəkildə yenilik qazandırdıqlarını və ev mühitinin problemlərindən bu şəkildə uzaqlaşdıqlarını düşünərlər. Əllərinə keçən hər imkanı, hər boş vaxtlarını bu vərdişlərinə sərf edərlər. Halbuki ətraflı araşdırıldığında bütün bu vərdişlərin bu kəsləri çox adi və sadə bir dünyaya çəkdiyi görünər. Bu vərdişlər arasında ən geniş yayılanlar bunlardır:

Dedi-qodu etmək

Cahil cəmiyyətdə yaşanan evdar qadın xarakterində ən geniş olaraq müşahidə olunan xüsusiyyətlərdən biri "dedi-qodu"dur. Vaxtları, ya da imkanları olmasa belə bir qədər də olsa dedi-qodu edə bilmək üçün mütləq bir fürsət taparlar. Bəzən qapı ağzında qonşularla, bəzən saatlarla davam edən telefon söhbətlərində, bəzən də çay, ya da qəhvə ziyarətlərində bu mənzərəni görmək mümkündür. Ancaq burada əsl əhəmiyyətli olan bu əxlaqı yaşayan insanların dedi-qodudan böyük bir zövq almalarıdır. Çünki dedi-qodu əsnasında müzakirə mövzusu olan adam alçaldılıb təhqir edilərkən dedi-qodunu edənlər özlərini böyük göstərməyə çalışırlar. Bu səbəblə də dost yığıncaqlarında danışılası bir çox faydalı və ya zövqlü mövzular olduğu halda, onlar israrla dönüb dolaşıb söhbəti bəzilərinin qeybətini qırmağa gətirirlər. Qonşuları, dostları, qohumları, yoldaşları, televiziya ulduzları və hətta yoldan keçən əcnəbi biri belə bu dedi-qodulara söhbət mövzusu ola bilər.

Halbuki bəhs edilən adamın eşitdiyində xoşlanmayacağı heç bir söhbəti arxasından etmək doğru deyil. Əgər həqiqətən tənqid olunması lazım olan bir mövzu varsa və fayda vermək məqsədiylə danışılırsa, ediləcək ən doğru şey bu vəziyyəti əlaqədar adama bildirməkdir. Yoxsa hər kəslə vəziyyət qiymətləndirməsi üçün qınanan adamın vəziyyətdən xəbərdar edilməməsinin altında yaxşı bir niyyət və ağıllı bir məqsəd yatdığı deyilə bilməz. Üstəlik dedi-qodu edən bu insanlar, eyni şeyin özləri üçün də mütləq ediləcəyini, bunun cahilliyin qəti bir qaydası olduğunu bilirlər. Amma bundan heç xoşlanmazlar. Başqa insanların özləri haqqında danışdığını eşitdiklərində böyük bir narahatlıq yaşayarlar. Amma özləri üçün olduqca həssaslıq göstərərkən, başqalarının incidilməsinə əhəmiyyət vermədən belə çirkin bir rəftara müraciət edə bilərlər.

Halbuki Allah insanlara qeybət etməyi qadağan etmişdir. Allah bunun gözəl bir əxlaq olmadığını ayələrində bildirmiş və əgər ortada səhv bir şey varsa bunun ayələrin ifadəsiylə "yaxşılığı əmr edib, pislikdən çəkindirərək" insanların özlərinə bildirilməsini əmr etmişdir:

Ey iman gətirənlər! Zənnə çox qapılmayın. Çünki zənn edilənlərin bir qismi günahdır. Bir-birinizi güdməyin, bir-birinizin qeybətini qırmayın. Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yemək istəyərmi? Siz ki, bundan iyrənirsiniz. Allahdan qorxun! Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir, Rəhmlidir. (Hucurat surəsi, 12)

Məhz Quranın bu əmrinə tabe olan möminlər əsla bir-birlərinin arxasından danışıb bir-birlərininin arxasından danışmazlar. Həqiqi sevginin və dostluğun ən əhəmiyyətli əlamətlərindən birinin qarşılarındakı adama dünyada və axirətdə fayda verəcək şəkildə davranmaq olduğunu bilirlər. Bu vəziyyətdə də əgər səhv bir rəftar görərlərsə tezliklə səhvini başa düşməsi və imtina etməsi üçün bunu əlaqədar adama bildirərlər. Həqiqi bir dostluq və sədaqət anlayışı da bunu tələb edir. Amma cahil cəmiyyətdə ailə həyatı kimi ən yaxın bilinən münasibətlərin belə möhkəm bir təməl üstündə qurulmadığı, qarşılıqlı sevgi və hörmətə əsaslanmadığı üçün, ortaya çıxan bu pis model olduqca yayılmışdır.

Dost məclisləri

Cahil cəmiyyətlərdə evdar qadınların imtina edə bilmədikləri ən böyük vərdişlərdən biri də öz aralarında "gün" adını verdikləri, yalnız qadınların bir yerə yığışdıqları yemək verilən yığıncaqlardır. Əlbəttə ki, bir insanın sevdiyi dostlarıyla, yoldaşlarıyla bir yerə yığışması, bu kəslərin bir-birlərinə hörmət etmələri gözəl bir nemətdir. Ancaq bu yığıncaqların sevgi və hörmətin ifadə ediləcəyi, dostluqların möhkəmlənəcəyi, Allahın adının xatırlanacağı gözəl əxlaqa əsaslanan fəaliyyətlər olması olduqca əhəmiyyətlidir. Ancaq cahil cəmiyyətdə adətən bu yığıncaqlar tam əksinə bir əxlaqın yaşandığı mühitlər olur. Adətən belə bir yığıncaqda cahil əxlaqdakı qadınların bişirdikləri keks haqqında aldıqları bir tərif onların xoşbəxt olması üçün kifayət etdiyi halda, yenə eyni şəkildə ərləri izn vermədiyi üçün bu yığıncaqlardan birində iştirak edə bilməmək də bəlkə həftələrlə davam edən bir narahatlıq və bədbəxtliyə səbəb olar. Bu, bəhsi keçən mövzuda insanların nə qədər məhdud və kiçik bir dünyada yaşadıqlarını görmək baxımından diqqət çəkicidir. Çünki bu cür yığıncaqlarda danışılanlar, edilənlər adətən bu kəslərin axirətlərinə bir fayda təmin etməkdən uzaqdır. Bu cür yığıncaqlar çox vaxt bu insanları dünyaya bağlamaq istiqamətlidir. Axirəti, hər şeyin yaradıcısı olan Allahın ucalığını, Quranda əmr edilən gözəl əxlaqı yaşamağı xatırlatmaq əvəzinə boş mövzular müzakirə olunar, lazımsız hadisələr tənqid olunar. Bu kimi kəslər bir-birlərinin Qurana görə gözəl cəhətlərinə əhəmiyyət verməz, əksinə bir-birlərini daima dünyəvi və səmimiyyətdən uzaq şəkildə tərifləyərlər və bu təriflər çox vaxt həqiqi düşüncələrini əks etdirməz. Qarşılarındakı insanları Quran əxlaqını nə dərəcədə yaşadıqları baxımından qiymətləndirməz.

Dedi-qodu etmək, televiziyalarda verilən romantik serialların ən axırında baş verənlər ya da keks-tort reseptləri bu yığıncaqlarda danışılan ən mühüm mövzulardır. Halbuki eyni yığıncaq, eyni mühit Allahdan qorxan və axirətə hazırlıq görən insanlar üçün yaradılmış olsa, şübhəsiz ki, burada edilən söhbətlərdən kəslərin həm özlərini inkişaf etdirməsi, həm də başqalarına xeyir verə biləcəkləri çox gözəl nəticələr çıxar. Çünki Quranda möminlərin boş sözlərdən və boş işlərdən üz çevirmələri və hər anlarını faydalı işlərlə, faydalı düşüncələrlə keçirmələri əmr edilmişdir. Ayələrdə bu mövzu belə bildirilir:

Televizorla boş vaxt keçirmək

Cahil cəmiyyətdə evdar qadınların həyatlarının böyük bir hissəsi televiziya qabağında keçir. Ancaq, əlbəttə ki, bu yalnız qadınlara xas bir vərdiş deyil. Eyni şəkildə ərlərinin və uşaqlarının da qoşulduğu bu saatlar, cahil cəmiyyətin ən xüsusi zövqlərindən və ən əhəmiyyətli məşğuliyyətlərindəndir. Nə izlədikləri isə çox vaxt o qədər də əhəmiyyətli deyil. Əsl əhəmiyyətli olan əylənmək və yaşadıqları çətinliklərlə dolu mühitdən öz aləmlərində bir az olsun uzaqlaşa bilməkdir. Gün boyu hər nə iş görürlərsə görsünlər həmişə televizorları açıq vəziyyətdə olar. Lakin xüsusilə də "romantik seriallar" adı verilən gündəlik seriallar başladığı vaxt az qala televiziya ekranına "bağlanarlar". Bu seriallarda yaşanan romantizm onlara ayrı bir ləzzət verir. Bu səbəblə də bütün gündəlik proqramlarını bu serialların saatlarına görə tənzimləyir və bir yerə getmələri lazım olduğunda belə bir yolla serialın video kasetə yazılmasını təmin edərlər. Əgər belə bir imkanları yoxdursa, bu vəziyyətdə də işləri qurtaran kimi bir qonşudan və ya yaxınlarından böyük bir həyəcanla serialdakı son hadisələri öyrənərlər.

Özlərinə bu romantik serialların əvəzinə dünyagörüşlərinin inkişafına xidmət edən, daha keyfiyyətli filmlər, mədəni və ya bədii məzmunlu proqramlar, iman həqiqətlərinin izah olunduğu sənədli filmlər təklif edisə belə cahil qadınlar yenə də bu seriallardan imtina etmək istəməzlər. Çünki onların dünya görüşlərini, həyatlarını və zövqlərini ən yaxşı əks etdirən proqramlar bu seriallardır.

Televizora baxmaq, əlbəttə ki, pis bir şey deyil. İnsan bu şəkildə vaxtını çox gözəl və faydalı şəkildə də keçirə bilər. Amma Allahın açıq-aşkar varlığını və axirəti unutmaq, bütün vaxtı televizor qabağında keçirmək və daha əhəmiyyətli və ya daha faydalı bir iş olduğunda belə yenə də bu vərdişdən imtina edə bilməmək səhv bir davranışdır. Bu insanlar bir çox gözəl iş görə biləcəkləri halda, məqsədsizlikləri və özlərinə yalnız "evdar qadın" şəxsiyyətini yaraşdırmış olmalarından ötrü belə bir imkanı qiymətləndirməz və bundan bir narahatlıq duymazlar.

Lazımsız telefon söhbətləri

Cahil cəmiyyətdəki qadınlar günün müəyyən vaxtını telefonla danışmaqla keçirirlər. Gündəlik xəbərləri öyrənmək və son dedi-qoduları çatdırmaq üçün bircə-bircə dostlarının hamısına zəng vurarlar. Ailə daxilində baş verən son hadisələri, ərləriylə aralarında baş verən mübahisələri, nələr aldıqlarını, evə hansı qonağın gəldiyini, nələr danışdıqlarını tək-tək izah edərlər. Bu telefon söhbətlərinin bir qismi saatlarla davam edər, amma söhbətlərinin əksəriyyəti hikmətsizdir.

Bunun müqabilində möminlər hər cür boş işdən və boş söhbətdən çəkinirlər. Əsla hikmətsiz söhbətlərə qoşulmazlar. Lazım gəlsə onlar da uzun müddət telefonda danışarlar. Ancaq danışdıqları mövzu mütləq əhəmiyyətli və faydalı bir mövzudur. Belə bir ehtiyac olmasa da, yalnız vərdiş etdiklərindən ötrü vaxtlarını telefonla danışmaqla keçirməzlər, bunun əvəzinə xeyli faydalı işlər görərlər.

Modabaz qadın xarakteri

Cahillik əxlaqının yaşandığı cəmiyyətlərdə kübar cəmiyyət olaraq xatırlanan qrup daxilində yaranan qadın xarakterinin, "evdar qadın xarakteri"ndən təməldə elə də bir fərqi yoxdur. Xarakter xüsusiyyətləri və vərdişləri bir-birinə çox bənzəyir. Ancaq kübar cəmiyyət mühitindəki şərtlərin və imkanların orta səviyyəli bir evdar qadından daha fərqli olması, özü ilə bərabər fərqli vərdişlər də gətirir.

Bu kəslər yaşadıqları ətraf mühitlə ayaqlaşmaq narahatlığına qapılmışlar. Bu səbəblə də öz istəklərinə, zövqlərinə ya da vərdişlərinə deyil, daha çox ətraflarındakı insanların, yəni varlı cəmiyyətin onlardan gözlədiklərinə görə hərəkət edirlər. Varlı cəmiyyətin böyük bir hissəsinin onlardan gözlədikləri isə pul və özünü göstərmək üzərinə qurulmuşdur. Bu səbəblə də bu həyat tərzini mənimsəyən qadınlar günlərini əvvəlcə cəmiyyətdə, o günlərdə dəbdə olan fəaliyyətlərin gedişatını izləmək və mümkün qədər bu həyatla ayaqlaşmağa çalışaraq keçirirlər. Məsələn, hər kəsin getdiyi istirahət yerlərinə getmək, keyfiyyətli dərzilərə paltar tikdirmək, kübar cəmiyyətin qadın bərbərlərində, ya da solarium mərkəzlərində dedi-qodu etmək, lüks restoranlarda görüşüb nahar yeməyi yemək, bahalı mağazalardan, ya da xarici ölkələrdən nə isə almaq, ən əhəmiyyətlisi də bütün bunlarla bir-birlərinə göstəriş etmək, kübar cəmiyyət qadınlarının böyük bir qisminin dünyasını yekunlaşdırmaq üçün kifayətdir.

Kənardan baxıldığında çox gözəl bir həyatları varmış kimi görünsə də, əslində onların həyatı da ən azı bəzi evdar qadınlarınkı qədər dəyişməz və çətinliklərlə doludur. Hər gün günortaya qədər yatdıqdan sonra gündəlik qəzetlərin maqazin səhifələrinə və kübar cəmiyyət xəbərlərinin yer aldığı maqazin jurnallarına bir göz gəzdirir və sonra da gündəlik proqramlarını yerinə yetirməyə başlayırlar. Gün ərzində axşam gedəcəkləri dəvətdə nə geyinəcəklərinin hazırlığını görər, bərbərə gedər sonra da gecə gec saatlara qədər bu dəvətlərdə vaxt keçirərlər. Burada keçirdikləri vaxt da, süni olaraq göstərdikləri maraqla, süni gülüşlərlə, bir-birlərinə göstəriş etməklə keçən çətinlik və əzab dolu bir vaxtdır. Ertəsi gün isə gecə həyatının verdiyi yorğunluq və fiziki düşkünlükdən ötrü adətən görülən pis bir yuxudan sonra baş ağrısıyla oyanırlar.

Onların gündəlik həyatlarında, evdar qadınların etməli olduğu ev təmizliyi, uşaq baxımı kimi mövzular daha az yer tutur. Ümumiyyətlə bu cür məsuliyyətləri evlərində işləyən xidmətçilərin öhdəsinə buraxar, özləri bu cür işlərə əhəmiyyət verməzlər. Ancaq boyunlarına heç bir məsuliyyət götürməmələri, yaşadıqları məsuliyyətsiz xarakterin daha da güclənməsinə səbəb olar. Həyatlarında əldə etmək istədikləri hər şeyin qarşılarına hazır olaraq gəlməsi, uşaqlarının, evlərinin başqaları tərəfindən idarə olunması və özlərindən "modabaz" olmalarından başqa bir şey gözlənilməməsi onları çox qısa bir müddət ərzində narazılıqlara və böyük bir boşluğa aparar. Əldə etmək istədikləri bir şeyə sahib olan kimi, bu mövzudakı istəklərini və şövqlərini itirərlər. Bundan sonar da dərhal yeni bir şeyə aludə olar, onun arxasınca qaçmağa başlayarlar. Maddi mənada istədikləri bir çox şeyə sahib olarlar, ancaq heç vaxt mənəvi cəhətdən dinc ola bilməzlər. Nə ailə həyatlarında, nə də dostluqlarında sədaqət, etibarlılıq, sevgi, hörmət kimi xüsusiyyətləri tapa bilməzlər.

Göründüyü kimi həlli bu xarakterdə axtaran kəslər də əslində yenə narazılıq və narahatlıq içərisindədirlər. Dünya həyatının bütün imkanlarından istifadə etdikləri halda xoşbəxt ola bilməzlər. Varlı insanların müəyyən bir qismində yaşanan degenerasiyanın təsiri bütün həyatlarına öz əksini tapar. Belə bir həyatda adətən yalançılıq, saxtakarlıq, sadəlik kimi hər cür əxlaqsızlıq olduqca normal qarşılanar. Bu pis əxlaqı yaşayan insanların əxlaq pozuqluqları dönüb özlərinə zərər verəcək hala gələr. Özləri dedi-qodu edərlər, amma başqaları da onların arxasınca danışar. Şəxsi həyatları haqqındakı hər cür detal, hətta bəzən də əsassız böhtanlar asanlıqla ətrafa yayılır. Yaxın dostlarına verdikləri bir sirr ertəsi gün maqazin jurnallarında başlıq olar. Onlar başqalarına süni bir sevgi və saxta bir dostluq anlayışı ilə yaxınlaşarlar. Amma özləri də eyni şəkildə qarşılıq görərlər. Heç vaxt həqiqi, səmimi bir dostları olmaz. Heç kəsdən səmimi düşüncələrini əks etdirən səmimi söhbətlər eşitməzlər. Edilən hər tərif, deyilən hər söz süniliyə əsaslanır. Nə dostluqlarında, nə də ailə həyatlarında əsla sədaqəti yaşaya bilməzlər. Ərləri də daxil olmaqla heç kimə güvənə bilməzlər. Seçdikləri bu həyat tərzi də digər cahiliyyə xarakterləri kimi din əxlaqından uzaq sistemin bir məhsuludur. Bu səbəblə də mütləq çıxılmaz bir vəziyyətdədirlər. Ancaq bütün həyatları boyu yaşadıqları problem dolu mühitə baxmayaraq, xoşbəxtliyi yenə də dində, gözəl əxlaqı yaşamaqda axtarmazlar. Eyni çürük sistem içində çıxış yolları tapmağa çalışarlar, amma bunda müvəffəqiyyətli ola bilməzlər, get-gedə daha da çıxılmaz vəziyyətə düşərlər.

Məhz bütün bunlar bəhsi keçən insanların Qurandan üz çevirmələrindən ötrüdür. Yaradanımız olan Uca Allahın əmr etdiyi şəkildə yaşamadıqları üçün əsla dinclik tapacaq bir mühit əldə edə bilməzlər. Allahı zikr etmədikləri üçün, "...Bilin ki, qəlblər yalnız Allahı zikr etməklə rahatlıq tapar" (Rad surəsi, 28) ayəsinin işarəsiylə qəlbləri heç vaxt rahatlıq tapa bilməz, yaşadıqları sıxıntı və narahatlıqdan xilas ola bilməzlər. Yaradılış məqsədlərinə uyğun bir həyat seçmədikləri üçün bu vəziyyətə düşüblər. Əgər onlar Allahın bəyəndiyi həyatı və yenə Onun əmr etdiyi əxlaqı yaşasalar, şübhəsiz ki, gözəl bir həyatla qarşılıq görəcəklər. Ayələrdə Allahın bu vədi belə bildirilmişdir:

Müttəqilərə: “Allah nə nazil etmişdir?” – deyildikdə, onlar: “Xeyir nazil etmişdir!” – deyərlər. Bu dünyada xeyirli işlər görənlər üçün gözəl mükafat hazırlanmışdır. Axirət yurdu isə daha xeyirlidir. Müttəqilərin yurdu necə də gözəldir! (Nəhl surəsi, 30)

Aydındır ki, Allahın əmr etdiyi əxlaqı yaşayan və saleh möminlərlə dostluq edən bir insan bu cür etibarsız bir mühitdə yaşamaq məcburiyyətində qalmaz. Mütləq etibarlı, sadiq, dürüst və səmimi insanlardan ibarət olan birliklər cahil sistemdə olan etibarsızlıqların və qorxuların heç birini hiss etməz. Çünki Quran əxlaqının hakim olduğu bir mühitdə hər mömin mütləq gözəl əxlaq göstərməyə cəhd göstərər və yenə gözəl bir qarşılıq görər:

Mömin olaraq yaxşı iş görən kişi və qadınlara, əlbəttə, gözəl həyat bəxş edəcək və etdikləri ən yaxşı əməllərə görə onları mütləq mükafatlandıracağıq (Nəhl surəsi, 97)