Yarpaqlar və Fotosintez

On yeddinci əsrdə yaşamış belçikalı bir fizik olan Jan Baptista Van Helmont elmi təcrübələrindən birində bir söyüd ağacının böyüməsini müşahidə etdi və müxtəlif ölçmə işləri apardı. Əvvəlcə ağacı çəkdi, 5 ildən sonra isə ikinci dəfə çəkdi və çəkisinin 75 kq artmış olduğunu gördü. Bitkinin içində böyüdüyü qabdakı torpağı çəkdiyində isə, bu 5 illik müddət ərzində yalnız bir neçə qram azaldığını gördü. Fizik Van Helmont, bu təcrübəsində söyüd ağacının böyümə səbəbinin yalnız saxsıdakı torpaq olmadığını aşkarladı. Bitki böyümək üçün torpağın çox az bir qismindən istifadə etdiyinə görə, yəqin ki, başqa yerlərdən qida qəbul edirdi.(44)

Məhz 17-ci əsrdə Van Helmontun kəşf etməyə çalışdığı bu hadisə, bəzi mərhələləri indiki vaxtda da tam olaraq aydınlaşa bilməmiş fotosintez hadisəsidir. Yəni, bitkilərin öz qidalarını özlərinin hazırlamasıdır.

Bitkilər qidalarını hazırlayarkən yalnız torpaqdan istifadə etməzlər. Torpaqdakı minerallarla yanaşı, sudan və havadakı CO2-dən də istifadə edərlər. Bu xammalları qəbul edib yarpaqlarının mikroskopik fabriklərindən keçirtməklə fotosintez prosesini reallaşdırarlar. Fotosintez prosesinin mərhələlərini öyrənmədən əvvəl fotosintezdə olduqca əhəmiyyətli bir rola malik olan yarpaqların öyrənilməsində fayda vardır.

Yarpaqların ümumi quruluşu

Həm ümumi quruluş, həm də mikrobioloji baxımdan araşdırıldığında yarpaqların hər cəhətdən ən çox enerji istehsalını təmin etmək məqsədiylə planlanmış, çox müfəssəl və mürəkkəb sistemlərə sahib olduqları görünəcək. Yarpaq enerji istehsal edə bilmək üçün xarici mühitdən istilik və karbon qazı qəbul etməlidir. Yarpaqlardakı bütün strukturlar da bu iki maddəni asanlıqla qəbul edəcək şəkildə nizamlanmışdır.

Əvvəlcə yarpaqların xarici strukturlarını araşdıraq.

Yarpaqların xarici səthləri genişdir. Bu da fotosintez üçün lazım olan qaz alış-verişinin (karbon qazının udulması və oksigenin kənarlaşdırılması kimi əməliyyatların) asanlıqla reallaşmasını təmin edər.

Yarpağın yastı forması isə bütün hüceyrələrin xarici mühitə yaxın olmasını təmin edər. Bu sayədə də qaz alış-verişi asanlaşır və günəş şüaları fotosintez prosesini reallaşdıran bütün hüceyrələrə çata bilir. Bunun əksi olan bir vəziyyəti gözümüzün önünə gətirək. Əgər yarpaqlar yastı və nazik bir quruluşa deyil, əksinə hər hansı bir həndəsi formaya ya da mənasız təsadüfi bir formaya sahib olsaydılar, onda fotosintez prosesini yalnız günəşlə bilavasitə təmas edən hissələrində həyata keçirə bilərlərdi. Bu da bitkilərin kifayət qədər enerji və oksigen istehsal edə bilməməsinə gətirib çıxaracaqdı. Bunun canlılar üçün ən əhəmiyyətli nəticələrindən biri də, şübhəsiz ki, yer üzündə bir enerji çatışmamazlığının meydana gəlməsi olardı.

Yarpaqlardakı xüsusi olaraq "layihələşdirilmiş" sistemlər yalnız bunlarla məhdudlaşmır. Yarpaq toxumasının əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti daha vardır. Bu xüsusiyyət işığa qarşı həssas olmasıdır. Bu sayədə işıq mənbəyinə doğru yönəlmə, yəni, fototropizm adı verilən hadisə reallaşar. Bu, saxsı bitkilərində də asanlıqla müşahidə edilər, bitkilərin yarpaqlarını günəşin gəldiyi istiqamətə doğru çevirməsinə səbəb olan bir hadisədir. Beləliklə də bitki günəş işığından daha çox faydalana bilər.

Yarpaqlar bitkilərin həm nüvə enerjisi istehsal edən stansiyaları, həm qida istehsal edən fabrikləri, həm də əhəmiyyətli reaksiyaları reallaşdırdıqları laboratoriyalardır. Yarpaqlarda həyati əhəmiyyət daşıyan bu əməliyyatların necə həyata keçirildiyini başa düşmək üçün yarpaqların fizioloji quruluşunu da qısaca olaraq araşdırmaq lazımdır.

Yarpağın daxili quruluşunun en kəsiyinə baxsaq, dörd təbəqəli bir quruluş olduğu görünəcək.

Soldaki resimde aşama aşama güneşe doğru hareketi görülen ve mini bir radar istasyonuna benzeyen kırlangıç otu çiçeği (ranunculus ficaria), diğer bütün bitkilerde olduğu gibi güneşin yönünü takip ederek döner. Bitki böylelikle güneş ışığından daha fazla faydalanabilecektir.

Bu strukturlardan ilki tərkibində xloroplast olmayan epidermis təbəqəsidir. Yarpağı altdan və üstdən örtən epidermis təbəqəsinin funksiyası, yarpağı xarici təsirlərdən qorumaqdır. Epidermisin üstü qoruyucu və su keçirməz muma oxşar bir maddəylə örtülmüşdür. Bu maddəyə kutikula deyilir. Yarpağın daxili toxumasına baxdığımızda isə, onun əsasən iki hüceyrə təbəqəsindən meydana gəldiyini görərik. Bunlardan daxili toxumanı meydana gətirən sütunvari (çəpərvari) toxumada yerləşən xloroplast cəhətdən zəngin hüceyrələr öz aralarında heç bir boşluq buraxmadan yan-yana düzülərlər. Bu toxuma fotosintez prosesini həyata keçirən toxumadır. Bunun altında yerləşən süngərvari toxuma isə, tənəffüs prosesini təmin edən toxumadır. Süngərvari toxumadakı hüceyrələr, digər hissələrdəki hüceyrələrə görə daha zəif bir şəkildə bir-birinə bağlanmışdır.

Həmçinin bu toxumanın hüceyrələri arasında hava ilə dolu boşluqlar vardır.(45) Göründüyü kimi bu toxumaların hamısı yarpağın quruluşunda olduqca əhəmiyyətli vəzifələrə sahibdir. Bu cür tənzimləmələr işığın yarpaqda daha yaxşı səpələnib yayılmasını təmin etməklə fotosintez prosesinin reallaşması baxımından olduqca böyük bir əhəmiyyətə sahibdirlər. Bütün bunlarla yanaşı yarpaq səthinin böyüklüyünə görə yarpağın əməliyyat (tənəffüs, fotosintez kimi) qabiliyyəti də artar. Məsələn, sıx tropik yağış meşələrində ümumiyyətlə böyük yarpaqlı bitkilər yetişər. Bunun çox əhəmiyyətli səbəbləri vardır. Yağışın daim və çox yağdığı, sıx ağaclardan ibarət olan tropik meşələrdə günəş şüasının bitkilərin hər yerinə bərabər paylanması olduqca çətindir. Bu da işığı tutmaq üçün lazım olan yarpaq səthinin artırılması zəruriyyətini yaradır. Günəş şüasının çətin düşdüyü bu sahələrdə bitkilərin qida hazırlaya bilməsi üçün yarpaq səthlərinin böyük olması həyati əhəmiyyət daşıyır. Çünki tropik bitkilər, məhz bu xüsusiyyətləri sayəsində ən çox faydalanacaqları şəkildə müxtəlif yerlərdən günəş işığına çıxmış olarlar.

1. Güneş ışığı 2. Yaprağın enine kesiti 3. Üst epidermis 4. Kloroplastları 5. Xylem (odunsu doku) boruları	6. Palizad doku 7. Yaprak damarı 8. Süngerimsi tabaka 9. Alt epidermis	10. Kloroplast 11. Stomalar (Gözenekler) 12. Soymuk boruları 13. Oksijen 14. Karbondioksit
Yandaki resimde bir yaprağın enine kesiti görülmektedir. Yaprağın yapısı incelendiğinde her birinde çok detaylı tasarımlar olan dört tabaka ile karşılaşılacaktır. Detaya inilerek incelendiğinde bu tabakaların su geçirmeme, ışığı daha çok emme, solunumu kolaylaştırma gibi yaprağın ışığı daha iyi alması ve daha fazla fotosentez yapabilmesini sağlayacak özelliklere sahip oldukları görülecektir.

Tam əksinə quru və sərt iqlimlərdə isə kiçik yarpaqlar olar. Çünki bu iqlim şərtlərində bitkilər üçün əlverişsiz olan əsl şey istilik itkisidir. Həmçinin də yarpaq səthi genişləndikcə buxarlanma baş verər, beləliklə də istilik itkisi də artar. Buna görə də işığı qəbul edən yarpaq səthi, bitkinin sudan qənaətlə istifadə edə bilməsi üçün, qənaətcil davranacağı şəkildə yaradılmışdır. Çöl mühitlərində yarpaq qıtlığı normadan artıq səviyyələrə çatır. Məsələn, artıq kaktuslarda yarpaq əvəzinə tikanlar olur. Bu bitkilərdə fotosintez prosesi lətli gövdədə həyata keçirilir. Həmçinin gövdə suyun toplandığı yerdir.

Lakin su itkisinin nəzarət alına bilməsi üçün, bu da özü-özlüyündə kifayət etmir. Çünki yarpaq nə qədər kiçik olsa da, məsamələrə sahib olması su itkisinin davam etməsinə gətirib çıxaracaq. Buna görə də buxarlanmanı tənzimləyəcək bir mexanizmin varlığı zəruridir. Bitkilər də artıq buxarlanmanı tənzimləyən bir çıxış yoluna sahibdirlər. Strukturlarındakı su itkisini məsamələrinin genişliyinə nəzarət etməklə, nəzarət altında saxlayarlar. Bunun üçün məsamələri genişləndirər və ya daraldarlar.

Yarpaqların yeganə vəzifəsi fotosintez prosesinin reallaşması üçün işığı qəbul edib saxlamaq deyil. Havadakı karbonu qəbul edib, onu fotosintez prosesinin baş verdiyi yerə çatdırmaları da eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bitkilər bu əməliyyatı da yarpaqların üzərində olan məsamələr vasitəsiylə həyata keçirirlər.

Çöl ortamlarında yetişen bitkilerin yapısı, tropik bölgelerdeki bitkilerin genel yapısı resimlerde de görüldüğü gibi birbirlerinden çok farklıdır.

Qüsursuz bir dizayn: Məsamələr

Yarpaqların üzərindəki bu mikroskopik dəliklərin vəzifələri istilik və su nəqlini təmin etmək və fotosintez üçün lazım olan CO2-ni atmosferdən qəbul etməkdir. Məsamə deyə adlandırılan bu dəliklər, lazım gəldikdə açılıb-bağlana biləcək bir quruluşa sahibdirlər. Məsamələr açıldığında yarpağın hüceyrələri arasında olan oksigen və su buxarı, fotosintez üçün lazım olan karbon ilə yer dəyişdirir. Beləcə ehtiyacdan artıq hazırlanmış maddələr çölə atıldığı halda, lazımi maddələr istifadə edilmək üçün içəri alınır.

Məsamələrin maraqlı xüsusiyyətlərinin biri, əksərən yarpaqların alt qisimlərində yerləşmələridir. Bu sayədə günəş işığının mənfi təsiri minimuma endirilər. Əgər bitkidəki suyu kənarlaşdıran məsamələr yarpaqların üst qisimlərində sıx halda yerləşsələrdi, çox uzun müddət günəş şüasının təsirinə məruz qalacaqdılar. Belə olduqda isə bitkinin istidən məhv olmaması üçün məsamələr bitkilərdəki suyu daim çölə atacaq, beləliklə də, bitki normadan artıq su itkisindən ötrü məhv olacaqdı. Məsamələrin bu xüsusi dizaynı sayəsində isə, bitkinin su itkisindən zərər çəkməsinin qarşısı alınmış olur.

Yarpaqların üst dəri toxuması üzərində cüt-cüt halda yerləşmiş məsamələrin formaları lobyaya bənzəyir. Qarşılıqlı batıq quruluşları, yarpaqla atmosfer arasındakı qaz mübadiləsini təmin edən məsamələrin açıqlığını tənzimləyir. Məsamə ağzı adlanan bu açıqlıq, xarici mühitin şərtlərinə (işıq, rütubət, istilik, karbon miqdarı) və xüsusilə də bitkinin suyla əlaqədar daxili vəziyyətinə bağlı olaraq dəyişər. Məsamə ağızlarının açıq ya da kiçik olması ilə bitkinin su və qaz mübadiləsi tənzimlənir.

Xarici mühitin bütün təsirləri nəzərə alınmaqla nizamlanmış məsamələrin quruluşunda çox incə təfərrüatlar var. Bilindiyi kimi xarici mühit şərtləri daim dəyişir. Rütubət nisbəti, istilik miqdarı, qazların nisbəti, havadakı çirklilik... Yarpaqlardakı məsamələr bütün bu dəyişkən şərtlərə uyğunluq göstərə bilən quruluşdadırlar.

Bunu belə bir nümunə ilə açıqlaya bilərik. Şəkər qamışı və qarğıdalı kimi uzun müddət istiyə və quru havanın təsirinə məruz qalan bitkilərdə, məsamələr suyu qoruyub saxlaya bilmək üçün gün ərzində tamamilə ya da qismən bağlı qalarlar. Bu bitkilər də gündüz vaxtı fotosintez edə bilmək üçün karbon qazı qəbul etməlidirlər. Bunun normal şərtlər daxilində təmin edə bilməsi üçün məsamələr mümkün qədər açıq olmalıdır. Bu qeyri-mümkündür. Çünki bitki belə bir vəziyyətdə havanın istiliyinə baxmayaraq, məsamələrinin daim açıq vəziyyətdə olmasından ötrü davamlı su itirər və bir müddət sonra da məhv olub gedər. Bu səbəblə də bitkinin məsamələri bağlı olmalıdır.

Gözeneklerin Yapısını Anlatan Yaprak Kesiti
1. Yaprak kesiti	2. Stoma (ağızcık)
Dıştan bakıldığında kimi zaman sadece yeşil bir cisim olarak düşünülebilen yapraklardaki mikroskobik alanlarda, kusursuz bir tasarım söz konusudur. Bitkiler için son derece önemli yapılardan biri olan gözenekler de bu tasarımın çok önemli bir parçasıdırlar. Görevleri ısı ve su dönüşümünü sağlamak ve CO2'i atmosferden temin etmektir. Yandaki yaprak kesitinde de görüldüğü gibi genellikle yaprağın alt kısımlarında yer alan gözenekler, bitkinin su ihtiyacına göre açılıp kapanabilir olma özelliğine sahiptirler. Dış ortamdaki değişiklikler gözeneklerin hareketlerini belirleyen etkenlerdir.

Lakin bu problem də həll edilmişdir. İsti ərazilərdə yaşayan bəzi bitkilərdə havadakı karbon qazının yarpaqlarına daha səmərəli bir şəkildə daxil olmasını təmin edən karbon nasosları vardır və məsamələri bağlı olsa da yarpaqlarına karbon qazının daxil olması üçün kimyəvi nasoslardan istifadə edirlər.(46) Bitkidə müəyyən bir müddət ərzində bu kimyəvi nasoslar olmadıqda, artıq o karbon qazı qəbul edə bilməyəcək, qida istehsal etməyəcək və məhv olacaq. Bu da yarpaqlardakı bu kompleks nasosların zaman keçdikcə baş verən təsadüflərlə meydana gəlməsinin qeyri-mümkün olduğunu göstərir. Bitkilərdəki bu sistem də digərləri kimi, ancaq bütün hissələri tam şəkildə olduğu təqdirdə öz funksiyalarını yerinə yetirə bilər. Bu səbəbdən də bitkilərdəki məsamələrin də təsadüflər nəticəsində təkamül keçirməklə yaranma ehtimalları yoxdur. Olduqca xüsusi bir quruluşa sahib olan məsamələr də vəzifələrini ən dəqiq şəkildə yerinə yetirəcəkləri şəkildə, xüsusi olaraq yaradılmışlar.

A. Dicot bitki (Zebrina bitkisi) B. Monoocot bitki (çimen)	1. Yardımcı hücre 2. Açık koruyucu hücreleri 3. Kapalı koruyucu hücreleri
İki kısımlı (dicot) ve tek kısımlı (monocot) bitkilerde gözeneklerin özellikleri değişir. Bu iki tip bitkide gözeneklerin koruyucu hücreleri farklıdır. Bir çok monocot koruyucu hücresinin merkezi dar, ucu kalın olmasına rağmen, dicot koruyucu hücreleri fasulye şeklindedir. Her bir monocot koruyucu hücresi epidermis'teki özel bir hücre ile birleşmiştir. Gözeneklerin farklı koruyucu hücrelerinin sahip oldukları özellikler sayesinde her bir bitkiye gerekli karbondioksit sağlanır ve susuzluktan korunur.

Təkamülçülərə görə yarpaqların yaranması

Göründüyü kimi kiçik yaşıl bir cismə olduqca qüsursuz bir şəkildə sıxışdırılmış mürəkkəb strukturlar vardır. Yarpaqlardakı bu mürəkkəb sistem milyonlarla ildir ki, qüsursuz bir şəkildə işləyir. Bəs onda bu sistemlər bu qədər kiçik bir yerə necə sıxışdırılmış ola bilər? Yarpaqlardakı mürəkkəb dizayn necə meydana gəlmişdir? Bu qədər mükəmməl və nümunəsiz bir dizaynın öz-özünə meydana gəlməsi mümkündürmü?

Bu suallar təkamül nəzəriyyəsini müdafiə edən kəslərə verilsə alınacaq cavablar həmişəkindən fərqli olmayacaq. Heç bir məntiqə sığmayan, daim bir-biriylə ziddiyyət təşkil edən şərhlər verib, müxtəlif fərziyyələr ortaya atacaqlar. Qurduqları xəyali təkamül ssenariləriylə saysız növdəki bitkinin, ağacın, çiçəyin, dəniz bitkilərinin, otların, göbələklərin "necə meydana gəldikləri" sualına cavab verməyə çalışacaqlar, lakin bacara bilməyəcəklər.

Təkamülçülərin yarpaqların meydana gəlməsiylə əlaqədar olaraq ortaya atdıqları nəzəriyyələri nəzərdən keçirdikdə bunların olduqca mənasız, hətta gülünc deyilə biləcək iddialarla dolu olduqları görünər. Bunlardan birinə (telome nəzəriyyəsinə) görə yarpaqlar bitki gövdəsindəki sistemlərin dəfələrlə təkrarlanan mürəkkəb şaxələnmə və birləşmələri ilə formalaşmışdır.(47) Suallar verməklə bu əsassız iddianı təhlil edək:

• - Bu budaqlar birləşmə və yastılaşmaya niyə ehtiyac duymuşlar?

• - Bu birləşmə və yastılaşma nə kimi bir proses nəticəsində baş vermişdir,

• - Budaqlar nə kimi təsadüflər nəticəsində quruluş və dizayn etibarilə tamamilə fərqli quruluşdakı yarpaqlara çevrilmişdirlər?

• - Primitiv damarlı bitkilərdən, minlərlə, milyonlarla növdəki bitkilər, ağaclar, çiçəklər, otlar necə əmələ gəlmişdir?

Sizin için gökten su indiren O'dur; içecek ondan, ağaç ondandır (ki) hayvanlarınızı onda otlatmaktasınız. Onunla sizin için ekin, zeytin, hurmalıklar, üzümler ve meyvelerin her türlüsünden bitirir. Şüphesiz bunda, düşünebilen bir topluluk için ayetler vardır. (Nahl Suresi, 10-11)

Təkamülçülərin bu sualların heç biri barəsində verəcəkləri məntiqli və elmi bir cavabları yoxdur. Təkamülçülər hər mövzuda olduğu kimi bitkilərin yaranması mövzusunda da tamamilə xəyal gücünə əsaslanan ssenarilərdən başqa bir şərh meydana gətirə bilməzlər.

Bu mövzudakı başqa bir nəzəriyyə olan "enation nəzəriyyəsi"nə görə isə, guya ki, yarpaqlar bitki gövdəsindən çıxan bəzi strukturlardan meydana gəlmişlər.(48)

Təkamülçülərin bu iddialarını da yenə suallar verməklə təhlil edək:

• Gövdənin müəyyən yerlərində bir yarpaq yaratmaq üçün çıxıntılı bir quruluş necə meydana gəlmişdir?

• Bunlar daha sonra yarpaqlara necə çevrilmişlər? Üstəlik də saysız növə və qüsursuz bir quruluşa sahib olan yarpaqlara...

• Bir qədər də geriyə gedək. Bu strukturların çıxdığı bitki gövdəsi necə meydana gəlmişdir?

Təkamülçülər bu kimi suallara da heç bir elmi cavab verə bilməmişlər.

Əslində hər iki nəzəriyyənin də izah etmək istədiyi hekayə budur: Bitkilər təkamülçülərə görə guya təsadüfən baş verən hadisələr nəticəsində əmələ gəlmişlər. Bir təsadüf nəticəsində bitki gövdələri və budaqlar əmələ gəlmiş, başqa bir təsadüf nəticəsində xloroplastın içində xlorofil əmələ gəlmiş, digər təsadüflər nəticəsində isə yarpaqdakı təbəqələr əmələ gəlmiş, arxa-arxaya təsadüflər baş vermiş və nəhayət qüsursuz və olduqca özünəməxsus quruluşuyla yarpaqlar əmələ gəlmişdir.

Bu vaxt yarpaqdan təsadüfən əmələ gəldiyi iddia edilən bu strukturların hamısının eyni anda əmələ gəlməsinin lazım olduğu da görməzlikdən gəlinməməsi lazım olan bir həqiqətdir. Təkamülçülərə görə yarpaqdakı bütün mexanizmlər öz-özünə baş verən təsadüflər nəticəsində və zaman keçdikcə yavaş-yavaş əmələ gəlmişdir. Yenə eyni təkamülçü məntiqin davamında istifadə edilməyən orqanların və ya sistemlərin yox olacağı iddia edilir. Yarpaqdakı bütün mexanizmlər bir-biriylə əlaqəli olduğundan birinin belə təsadüflər nəticəsində əmələ gəlmiş olması bir məna ifadə etməyəcək. Çünki təkamülçü məntiqin ikinci mərhələsinə görə bu mexanizm faydasız olduğundan ötrü aradan qalxacaqdır. Buna görə də bitkinin yaşaya bilməsi üçün kökündəki, budaqlarındakı və yarpaqlarındakı bütün mürəkkəb sistemlər eyni anda meydana gəlməlidir.

Yer üzündəki hər canlıda olduğu kimi bitkilərdə də tam mənasıyla qüsursuz sistemlər qurulmuşdur və ilk yaradıldıqları andan etibarən xüsusiyyətlərində heç bir dəyişiklik olmadan dövrümüzə qədər gəlib çıxmışlar. Yarpaqlarını tökmələrindən, özlərini günəşə tərəf çevirmələrinə, yaşıl rənglərindən, gövdələrindəki oduna bənzər quruluşa, köklərinin varlığından meyvələrinin əmələ gəlməsinə qədər bütün strukturları bənzərsizdir. Texnologiyanın hal-hazırkı inkişaf səviyyəsinə baxmayaraq, daha yaxşı sistemlərin, hətta onların bənzərlərinin yaradılması (məsələn, fotosintez əməliyyatı) belə qeyri-mümkündür.

Bu mürəkkəblik də yarpaqların təsadüfən əmələ gəlməyəcəyinin dəlillərindən biridir. Yarpaqlar xüsusi olaraq bitkilərin qida hazırlaması, tənəffüs etmələri kimi ehtiyaclar üçün hazırlanmış strukturlara sahibdirlər. Xüsusi bir layihənin varlığı, bir layihəçinin olduğunu sübut edir. Layihədəki incəliklər və qüsursuzluq da, bizə layihəçinin ağlını, biliyini və sənətinin gücünü göstərir. Yarpaqları ən mükəmməl şəkildə dizayn edən, şübhəsiz ki, bütün aləmlərin Rəbbi olan Allahdır.

Fotosintez möcüzəsi

Dünya, canlıların yaşaması üçün ən əlverişli şəkildə, xüsusi olaraq dizayn edilmiş bir planetdir. Dünya, atmosferdəki qazların nisbətindən, günəşə olan uzaqlığına, dağların varlığından, suyun içiləsi vəziyyətdə olmasına, bitkilərin müxtəlifliyindən yer üzünün istiliyinə qədər qurulmuş olan bir çox həssas tarazlıq sayəsində yaşanılacaq bir mühitdir.

Həyatı meydana gətirən elementlərin davamlılığının təmin edilə bilməsi üçünsə, həm fiziki şərtlər, həm də bəzi biokimyəvi tarazlıqlar qorunmalıdır. Məsələn, canlıların yer üzündə yaşamaları üçün yerin cazibə qüvvəsi nə qədər əhəmiyyətlidirsə, bitkilərin ifraz etdiyi üzvi maddələr də həyatın davam etməsi üçün bir o qədər əhəmiyyətlidir.

Məhz bitkilərin bu üzvi maddələri hazırlamaq üçün reallaşdırdıqları əməliyyatlara, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi fotosintez deyilir. Bitkilərin öz qidalarını özlərinin hazırlaması kimi yekunlaşdırıla biləcək fotosintez əməliyyatı, bunların digər canlılardan imtiyazlı olmasını təmin edir. Bu imtiyazı təmin edən şey, bitki hüceyrəsində insan və heyvan hüceyrələrindən fərqli olaraq günəş enerjisindən bilavasitə istifadə edə bilən strukturların olmasıdır. Bu strukturların köməyi ilə bitki hüceyrələri günəşdən gələn enerjini insanlar və heyvanlar tərəfindən qida yolu ilə qəbul ediləcək enerjiyə çevirib yenə çox xüsusi yollarla ehtiyyat halında saxlayarlar. Məhz bu şəkildə fotosintez əməliyyatı tamamlanmış olar.

Əslində bütün bu əməliyyatları icra edən, bitkinin bütün hissələri deyil, yarpaqları da deyil, hətta bitkinin bütün hüceyrələri də deyil. Bu əməliyyatları bitki hüceyrəsində yerləşən və bitkiyə yaşıl rəngini verən "xloroplast" adlı orqanoid həyata keçirir. Xloroplastlar millimetrin mində biri qədər böyüklükdədir, buna görə də yalnız mikroskopla müşahidə edilə bilərlər. Yenə fotosintezdə əhəmiyyətli bir rol oynayan xloroplastın divarı da, metrin yüz milyonda biri qədər böyüklükdədir. Göründüyü kimi, rəqəmlər olduqca kiçikdir və bütün əməliyyatlar bu mikroskopik mühitlərdə reallaşır. Fotosintez hadisəsindəki əsl heyrətamiz məqamlardan biri də budur.

Sirr dolu bir fabrik: Xloroplast

Xloroplastda fotosintezi həyata keçirmək üçün hazırlanmış tilakoidlər, daxili pərdə və xarici pərdə, stromalar, fermentlər, ribosom, RNT və DNT kimi birləşmələr vardır. Bu birləşmələr həm struktur etibarilə, həm də funksional baxımdan bir-birləriylə əlaqəlidirlər və hər birinin öz strukturunda həyata keçirdiyi olduqca əhəmiyyətli əməliyyatlar vardır. Məsələn, xloroplastın xarici qılafı, maddələrin xloroplasta giriş-çıxışına nəzarət edər. Daxili qılaf sisteminə isə "tilakoid" olaraq adlandırılan strukturlar daxildir. Disklərə bənzəyən tilakoid hissəsində piqment (xlorofil) molekulları və fotosintez üçün lazım olan bəzi fermentlər mövcuddur. Tilakoidlər "qran" adı verilən qruplar meydana gətirməklə günəş şüasının ən yüksək miqdarda udulmasını təmin edərlər. Bu da bitkinin daha çox işıq qəbul etməsi və daha çox fotosintez edə bilməsi deməkdir.

Kloroplastın Genel Yapısı
A. Yaprağın ince kesiti B. Kloroplast C. Fotosentez yapan hücre	1. Kabuk zarı 2. Epidermis 3. Fotosentez yapan hücre içeren doku 4. Stoma (ağızcık)	6. Dış zar 7. İç zar 8. Stroma (ana doku) 8. Grana	9. İnce pul 10. Thylakoidler 11. Grana
Yeşil bitkilerde fotosentez işlemini yapan, bitki hücrelerinde bulunan kloroplast adı verilen organellerdir. Yanda büyütülmüş resmi görülen kloroplast, gerçekte milimetrenin binde biri kadar bir büyüklüğe sahiptir. İçinde fotosentez işlemini yürüten pek çok yardımcı organel vardır. Çok aşamalı olarak gerçekleşen ve bazı aşamaları henüz çözülememiş olan fotosentez işlemi bu mikroskobik fabrikalarda, büyük bir hızda gerçekleşmektedir.

Bunlardan başqa xloroplastlarda "stroma" adı verilən və tərkibində DNT, RNT, ribosomlar və fotosintez üçün lazım olan fermentlər olan bir maye olur. Xloroplastlar sahib olduqları bu DNT və ribosomlarla həm özlərini çoxaldarlar, həm də bəzi zülallar istehsal edərlər.(49)

Fotosintezdəki başqa bir əhəmiyyətli nöqtə də bütün bu əməliyyatların çox qısa, hətta müşahidə edilməyəcək qədər qısa bir müddət ərzində reallaşmasıdır. Xloroplastların içində olan minlərlə "xlorofil"in eyni anda işığa qarşı reaksiya verməsi, saniyənin mində biri kimi inanılmayacaq qədər qısa bir müddətdə reallaşar.

Elm adamları xloroplastlarda reallaşan fotosintez hadisəsini uzun bir kimyəvi reaksiya zənciri kimi təsvir etmələriylə yanaşı, məhz bu sürətdən ötrü fotosintez zəncirinin bəzi halqalarında nələr olduğunu anlaya bilmirlər və hadisələri heyranlıqla izləyirlər. Aydın olan ən dəqiq nöqtə fotosintezin iki mərhələdə baş verməsidir. Bu mərhələlər "işıqlıq mərhələ" və "qaranlıq mərhələ" olaraq adlandırılır.

İşıq mərhələsi

Bitkilərin fotosintez əməliyyatında istifadə etdikləri yeganə enerji mənbəyi olan günəş şüası, dəyişik dalğa uzunluqlarındakı şüaların birləşməsidir və bu dalğaların enerji yükü bir-birindən fərqlidir. Günəş şüasındakı dalğaların sınması ilə meydana gələn və spektr adlandırılan rəng ardıcıllığının bir ucunda qırmızı və sarı rəngin çalarları, o biri ucunda isə mavi və bənövşəyi rəngin çalarları mövcuddur. Bitkilər fotosintez əsnasında günəş şüalarının spektrinin iki ucundakı rəngləri, daha doğrusu dalğa uzunluqlarını tutarlar. Bunun müqabilində spektrin ortasında yerləşən yaşıl rəngin çalarlarındakı şüaların bir qədərini tutub böyük bir hissəsini isə əks etdirərlər. Bunu da xloroplastların içində olan xlorofil piqmentleri sayəsində həyata keçirirlər. Yarpaqların əsasən yaşıl rəngdə görünmələrinin səbəbi də məhz budur.(50)

A. Dalga boyunun artması B. Enerjinin artması 1. Güneş	2. Gama 3. X- ışını 4. Ultraviyole	5. Kızıl ötesi 6. Radyo, radar, tv 7. Görülebilir ışık
Güneş, dünyanın enerji kaynağıdır ve devamlı olarak ışın yayar. Bu ışınlardan, canlıların "görünür ışık" olarak algılayabildiği ışın aralığı bitkiler tarafından kullanılır. Resimde görülen kısa dalga boyları (mavi ışık), uzun dalga boylarından (kırmızı ışık) daha yüksek enerjilidir. Bitkiler de fotosentez yaparken daha yüksek enerjiye sahip olan uzun dalga boyuna sahip olan ışık aralığını kullanırlar.

Fotosintez əməliyyatı bitkilərin yaşıl görünməsinə səbəb olan bu piqmentlerin günəş işığını udmasından qaynaqlanan tərpənmə ilə başlayır. Görəsən xlorofillər bu tərpənişlə fotosintez əməliyyatına necə başlayırlar? Bu sualın cavablandırıla bilməsi üçün əvvəlcə xloroplastların içində yerləşən və xlorofilləri içində mühafizə edən tilakoidin quruluşunun öyrənilməsində fayda vardır.

"Xlorofillər, "xlorofil-a "və "xlorofil-b" olmaqla iki növə ayrılırlar. Bu iki növ xlorofil günəş şüasını udduqdan sonra əldə etdikləri enerjini fotosintez prosesini həyata keçirəcək fotosistemlərin içində toplayırlar. Tilakoidin quruluşunu ətraflı surətdə izah edən şəkildən də göründüyü kimi, fotosistemləri qısa şəkildə tilakoidin içində yerləşən bir qrup xlorofil kimi xarakterizə edə bilərik.

Yaşıl bitkilərin demək olar ki, hamısı bir fotosistem ilə tək mərhələli bir fotosintez prosesini reallaşdırdığı halda, bitkilərin 3%-ində fotosintezin iki mərhələli olmasını təmin edəcək iki fərqli fotosistem bölgəsi vardır. "Fotosistem I" və "fotosistem II" olaraq adlandırılan bu yerlərdə toplanan enerji daha sonra tək bir "xlorofil-a" molekuluna nəql edilər. Beləcə hər iki fotosistemdə də reaksiya mərkəzləri meydana gəlir. İşığın udulmasıyla əldə edilən enerji, reaksiya mərkəzlərindəki yüksək enerjili elektronların göndərilməsinə, yəni, itirilməsinə səbəb olur. Bu yüksək enerjili elektronlar daha sonrakı mərhələlərdə suyun parçalanıb oksigenin əldə edilməsi üçün istifadə edilir.

Bu mərhələdə bir sıra elektron alış-verişi baş verir. "Fotosistem I" tərəfindən verilən elektron, "fotosistem II"dən buraxılan elektronla yer dəyişdirir. “Fotosistem II" tərəfindən buraxılan elektronlar da suyun buraxdığı elektronlarla yer dəyişdirirlər. Nəticə etibarilə də su, oksigenə, protonlara və elektronlara ayrılmış olur.(51)

Elektron axımının sonunda suyun ayrılmasından sonra meydana gələn protonlar və elektronlar tilakoidin daxili hissəsinə daşınmaqla hidrogen daşıyıcı molekul olan NADP (nikotinamid adenin dinukleotid fosfat) ilə birləşərlər. Nəticədə NADPH molekulu əmələ gələr. Elektronlar elektron daşıma sistemiylə daşındığı halda, tilakoid qılafı boyu bir proton əyrisi meydana gələr. Əyrinin potensial enerjisi ATF molekulunu (hüceyrənin həyata keçirəcəyi əməliyyatlarda istifadə edəcəyi bir enerji paketi) meydana gətirmək üçün istifadə edilər. Bütün bu əməliyyatlar nəticəsində bitkilərin qida hazırlaya bilmələri üçün ehtiyac duyduqları enerji artıq istifadəyə hazır vəziyyətə gəlmişdir.

Bir reaksiyalar zənciri olaraq ümumiləşdirməyə çalışdığımız bu hadisələr fotosintez əməliyyatının yalnız birinci hissədir. Bitkilərin qida hazırlaya bilməsi üçün enerji tələb olunur. Bunun təmin edilə bilməsi üçün hazırlanmış olan "xüsusi yanacaq istehsalı planı" sayəsində digər əməliyyatlar da əskiksiz şəkildə tamamlanır.

Qaranlıq mərhələ

Fotosintezin ikinci mərhələsi olan qaranlıq mərhələ ya da Calvin sikli olaraq adlandırılan bu əməliyyatlar, xloroplastın "stroma" deyə adlandırılan bölgələrində reallaşır. İşıqlıq mərhələ nəticəsində meydana gələn enerji yüklü ATF və NADPH molekullarından karbondioksidi təbii karbona çevirmək məqsədiylə istifadə edilir.(52) Qaranlıq mərhələnin son məhsulu, hüceyrənin ehtiyac duyduğu digər üzvi birləşmələr üçün başlanğıc maddəsi olaraq istifadə ediləcək.

Burada qısaca yekunlaşdırılan reaksiya zəncirini anlaya bilmək üçün elm adamları yüz illər ərzində əmək sərf etmişlər. Yer üzündə başqa heç bir şəkildə hazırlanıla bilməyən karbohidratlar və ya daha geniş mənada üzvi maddələr milyonlarla ildir ki, bitkilər tərəfindən hazırlanılır. Hazırlanılan bu maddələr digər canlılar üçün ən əhəmiyyətli qida mənbələrindəndir.

Klorofilin Bulunduğu Yer Olan Thylakoid'in İçi
1. Güneş 2. Elektron nakil sistemi 3. Elektron taşıyıcı	4. Thylakoid zarı 5. Reaksiyon merkezi
Yapraklardaki klorofil maddesi, kloroplastlardaki thylakoid adı verilen yapının içinde bulunur. Yukarıda şematik anlatımı görülen thylakoidler incelenirken, bu yapının milimetrenin binde biri büyüklüğünde bir organel olan kloroplastın çok küçük bir parçası olduğu unutulmamalıdır. Thylakoidlerdeki bu detaylı tasarımın tesadüfen oluşması elbette ki imkansızdır. Evrendeki her şey gibi yaprakları da, Allah yaratmıştır.

Müxtəlif xüsusiyyətlərə sahib olub, fotosintez reaksiyalarında müəyyən vəzifələr yerinə yetirən fermentlər ilə digər strukturlar tam bir birlik içində çalışırlar. Nə qədər inkişaf etmiş bir maddi-texniki təchizata sahib olursa-olsun dünyadakı heç bir laboratoriya, bitkilərin gücüylə işləyə bilməz. Halbuki bitkilərdə bu əməliyyatların hamısı millimetrin mində biri böyüklüyündəki bir orqanoiddə reallaşır. Şəkildə görülən formulları saysız növlərdəki bitki heç çaşmadan, reaksiya ardıcıllığını heç pozmadan, fotosintezdə istifadə olunan xam maddə miqdarlarında heç bir qarışıqlıq olmadan milyonlarla ildir ki, tətbiq edirlər.

Həmçinin fotosintez əməliyyatı ilə, heyvanların və insanların enerji istehlakları arasında da əhəmiyyətli bir əlaqə vardır. Əslində yuxarıda izah edilən mürəkkəb əməliyyatların xülasəsi, bitkilərin fotosintez prosesi nəticəsində canlılar üçün mütləq lazım olan glükoza və oksigeni əmələ gətirmələridir. Bitkilərin hazırladığı bu məhsullar digər canlılar tərəfindən qida kimi istifadə olunar. Canlı hüceyrələrdə məhz bu qidalar vasitəsiylə enerji istehsal olunur və istifadə edilir. Bu sayədə bütün canlılar günəşdən gələn enerjidən faydalanmış olarlar.

Canlılar fotosintez nəticəsində yaranan qidaları həyati fəaliyyətlərini davam etdirmək məqsədiylə istifadə edərlər. Bu fəaliyyətlər nəticəsində bir tullantı maddəsi olaraq atmosferə karbon qazı buraxarlar. Amma bu karbon qazı dərhal bitkilər tərəfindən təkrarən fotosintez prosesi üçün istifadə edilər. Bu mükəmməl tsikl beləliklə davam edər.

Fotosentez İşleminin Aşamaları
	A. Işığa bağlı reaksiyonlar B. Işığa bağlı olmayan reaksiyonlar 1. Güneş ışığı 2. Thylakoidler 3. Glikoz ve diğer ürünler
	Güneş ışığı yaprağın üzerine düştüğünde yapraktaki tabakalar boyunca ilerler. Yaprak hücrelerindeki kloroplast organellerinin içindeki klorofiller bu ışığın enerjisini kimyasal enerjiye çevirir. Bu kimyasal enerjiyi elde eden bitki ise bunu hemen besin elde etmekte kullanır. Bilimadamlarının birkaç cümlede özetlenen bu bilgiyi elde etmeleri 20. yüzyılın ortalarını bulmuştur. Fotosentez işlemini anlamak için sayfalarca reaksiyon zincirleri yazılmaktadır. Fakat hala bu zincirlerde bilinmeyen halkalar mevcuttur. Oysa bitkiler yüz milyonlarca yıldır bu işlemleri hiç şaşmadan gerçekleştirip dünyaya oksijen ve besin sağlamaktadırlar.

Fotosintez üçün lazım olan hər şey kimi, günəş şüası da xüsusi olaraq tənzimlənmişdir

Bu kimyəvi fabrikdə hər şey olub bitdiyi halda, əməliyyatlar zamanı istifadə ediləcək enerjinin xüsusiyyətləri də ayrıca olaraq təsbit edilmişdir. Fotosintez əməliyyatı bu istiqamətiylə araşdırıldığında da, baş verən əməliyyatların nə qədər böyük bir həssaslıqla təşkil edilmiş olduğu görüləcək. Çünki günəşdən gələn şüa enerjisinin xüsusiyyətləri, tam olaraq xloroplastın kimyəvi reaksiyaya daxil olması üçün ehtiyac duyduğu enerjini təmin edir.

Bu həssas tarazlığın tam şəkildə aydınlaşa bilməsi üçün günəş şüasının fotosintez əməliyyatındakı funksiyalarını və əhəmiyyətini belə bir sualla nəzərdən keçirək:

Günəş işığı fotosintez prosesi üçün xüsusi olaraqmı tənzimlənmişdir? Yoxsa bitkilər gələn işıq nə olursa olsun, bu işığı qiymətləndirib ona görə fotosintez edə biləcək bir elastikliyəmi sahibdirlər?

Bitkilər hüceyrələrindəki xlorofil maddələrinin işıq enerjisinə qarşı həssas olmaları sayəsində fotosintez edə bilərlər. Buradakı əhəmiyyətli məqam xlorofil maddələrinin çox xüsusi bir dalğa uzunluğundakı şüaları istifadə etmələridir. Günəş tam olaraq xlorofilin istifadə etdiyi bu şüaları yayır. Yəni, günəş işığıyla xlorofil arasında tam mənasıyla bir ahəngdarlıq mövcuddur.

Amerikalı astronom Corc Greenstein “the symbiotic universe” adlı kitabında bu qüsursuz ahəngdarlıq haqqında bunları yazır:

Fotosintezi həyata keçirən molekul xlorofildir... Fotosintez mexanizmi bir xlorofil molekulunun Günəş şüasını udmasıyla başlayar. Amma bunun reallaşa bilməsi üçün, işıq doğru rəngdə olmalıdır. Səhv rəngdəki işıq işə yaramayacaq.

Bu mövzuya nümunə olaraq televizoru göstərə bilərik. Televizorun hər hansı bir televiziya kanalının yayımını tutması üçün onu uyğun olan tezliyə nizamlamaq lazımdır. Başqa bir tezlik seçilsə, görünüşü əldə edə bilməzsiniz. Eyni şey fotosintez prosesinə də aiddir. Günəşi televiziya verilişini yayımlayan stansiya kimi qəbul etsəniz, xlorofil molekulunu da televiziyaya bənzədə bilərsiniz. Əgər bu molekul və Günəş bir-birlərinə ahəngdar şəkildə nizamlanmış olmasalar, fotosintez prosesi baş verməz. Bir də ki, Günəşə baxdığımızda saçdığı şüaların rənginin tam olması lazım gələn vəziyyətdə olduğunu görərik.(53)

Bir sözlə, fotosintez əməliyyatının baş verə bilməsi üçün hal-hazırkı şərtlərin olması zəruridir. Məhz bu məqamda ağla gələ biləcək bir sualı da qiymətləndirməkdə fayda vardır:

Zaman keçdikcə fotosintez əməliyyatındakı proseslərin ardıcıllığında və yaxud da molekulların vəzifəsində hər hansı bir dəyişiklik ola bilərdimi?

Bu suala təbiətdəki həssas tarazlıqların təsadüflər nəticəsində meydana gəldiyini iddia edən təkamül nəzəriyyəsi müdafiəçilərinin verəcəyi cavablardan biri, "başqa cür bir mühit olsaydı, canlılar da həmin mühitlərə uyğunlaşacaqlarından ötrü, bitkilər də həmin mühitə görə fotosintez edə bilərdilər" olacaqdı. Halbuki bu tamamilə səhv bir məntiqdir. Çünki bitkilərin fotosintez edə bilmələri üçün günəşin saçdığı şüalar indiki uyğunluqda olmalıdır. Bu məntiqin səhv olduğunu əslində təkamülçü bir astronom olan George Greenstein də belə ifadə edir:

Bəlkə də, insan burada bir növ adaptasiyasının baş verdiyini düşünə bilər: Bitkinin həyatının Günəş şüasının xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdığı güman edilən molekullar işığın çox dəqiq olan bəzi rənglərini uda bilərlər. İşığın udulması əməliyyatı, molekulların içindəki elektronların yüksək gərginlikli enerjiyə olan həssaslıqlarıyla əlaqədardır və hansı molekulu götürürsünüzsə götürün, bu işi yerinə yetirmək üçün lazım olan enerji miqdarı eynidir. İşıq fotonlardan ibarətdir və enerji səviyyəsi səhv olduqda həmin foton heç bir şəkildə udula bilməz... Bir sözlə, ulduzların fiziki xüsusiyyəti ilə molekulların fiziki xüsusiyyəti arasında çox yaxşı bir ahəngdarlıq vardır. Bu ahəngdarlıq olmasaydı, həyat qeyri-mümkün olardı.(54)

Yenidən ciddiyyətlə ifadə etmək lazımdırsa; bitkilərin fotosintez prosesini həyata keçirə bilmələri üçün günəşin saçdığı müəyyən intervaldakı işığın varlığı şərtdir. Həyat üçün zəruri olan bu ahəngdarlıq heç bir şəkildə təsadüflərlə açıqlana bilməyəcək bir mükəmməliyə sahibdir. Yer üzündəki hər şeyə hakim olan və üstün bir ağlın sahibi olan Allah, bütün bunları bir-birinə uyğun şəkildə yaratmışdır.

Görmüyorlar mı; Biz, suyu çorak toprağa sürüyoruz da onunla ekin bitiriyoruz; ondan hayvanları, kendileri yemektedir? Yine de görmüyorlar mı? (Secde Suresi, 27)

Fotosintez hadisəsi təsadüfən baş verə bilməz

Bütün bu açıq-aydın həqiqətlərə baxmayaraq, yenə də təkamül nəzəriyyəsini müdafiə etməyə davam edən kəslər üçün, suallar verərək bu sistemin təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyini bir dəfə daha görək. Ölçüsü mikroskopik ölçülərlə ifadə olunan bir yerdə qurulmuş bu bənzərsiz mexanizmi meydana gətirən kimdir? Əvvəlcə belə bir sistemi bitki hüceyrələrinin planladığını, yəni, bitkilərin düşünərək planlar qurduğunu ehtimal edə bilərikmi? Əlbəttə ki, belə bir ehtimal qeyri-mümkündür. Çünki, bitki hüceyrələrinin özlərini dizayn etməsindən və ağıllı surətdə düşünməsindən söhbət belə gedə bilməz. Hüceyrənin daxilinə baxdığımızda gördüyümüz qüsursuz sistemi meydana gətirən hüceyrənin özü deyil. Bəs onda bu sistem yeganə düşünə bilən varlıq olan insan ağlının bir məhsuludurmu? Xeyr, belə deyil. Millimetrin mində biri böyüklüyündəki bir yerdə yer üzündəki ən inanılmaz fabriki inşa edən kəslər də insanlar deyil. Hətta insanlar bu mikroskopik fabrikin içində baş verənləri belə müşahidə edə bilmirlər.

Bu kimi sualların cavablarının nə üçün "xeyr" olduğu, təkamülçülərin iddialarıyla birlikdə nəzərdən keçirildikdə bitkilərin necə əmələ gəldiyi mövzusu daha yaxşı aydınlaşacaq.

Təkamül nəzəriyyəsi bütün canlıların mərhələli şəkildə inkişaf etdiyini, sadədən mürəkkəbə doğru bir inkişafın baş verdiyini iddia edir. Fotosintez sistemindəki mövcud hissələrin sayını müəyyən qədər azalda bildiyimizi fərz edərək, bu iddianın doğru olub olmadığını düşünək. Məsələn, fotosintez əməliyyatının reallaşması üçün lazım olan hissələrin sayının 100 olduğunu ehtimal edək (əslində bu say daha çoxdur). Ehtimallara davam edərək, bu 100 hissənin bir-iki hissəsinin təkamülçülərin iddia etdikləri kimi təsadüfən, öz-özünə meydana gəldiyini fərz edək. Bu vəziyyətdə geridə qalan hissələrin meydana gəlməsi üçün milyardlarla il gözləmək lazımdır. Meydana gələn hissələr bir yerdə olsalar belə, digərləri olmadığı üçün bir faydası olmayacaq. Təkcə biri olmadığında belə, digərlərinin öz funksiyalarını yerinə yetirə bilmədiyi bu sistemin digər hissələrinin meydana gəlməsini gözləmələri qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən də canlılara aid bütün sistemlər kimi, mürəkkəb bir sistem olan fotosintezin də təkamül nəzəriyyəsinin irəli sürdüyü kimi, müəyyən vaxt ərzində təsadüflərlə yavaş-yavaş əmələ gələn hissələrin bir-birinin ardınca sistemə əlavə edilməsi ilə meydana gəlməsi ağıl və məntiqə zidd olan bir iddiadır.

Bu iddianın əsassızlığını fotosintez əməliyyatında reallaşan bəzi mərhələləri qısaca xatırlayaraq görə bilərik. Əvvəlcə fotosintez əməliyyatının reallaşa bilməsi üçün mövcud olan bütün fermentlər və sistemlər eyni anda bitki hüceyrəsində mövcud olmalıdır. Hər bir əməliyyat müddəti və fermentlərin miqdarı təkcə bir dəfədə ən doğru şəkildə nizamlanmalıdır. Çünki baş verən reaksiyalarda meydana gələ biləcək ən kiçik bir ləngimə, məsələn, əməliyyat müddəti, reaksiyaya daxil olan istilik və ya xammal miqdarındakı kiçik bir dəyişiklik, reaksiya nəticəsində əmələ gələcək məhsulları korlayacaq və faydasız hala gətirəcək. Bu sayılanların hər hansı biri olmadıqda isə, sistem tamamilə fəaliyyətsiz qalacaq.

Bu vəziyyətdə belə bir sual meydana çıxır. Bu fəaliyyətsiz hissələr bütöv sistem yaranana qədər öz varlıqlarını necə davam etdirmişlər? Həmçinin ölçü kiçildikcə, həmin quruluşu əmələ gətirən sistem üzərindəki ağlın və mühəndislik keyfiyyətinin artması hər kəsin qəbul edəcəyi bir həqiqətdir. Bir mexanizmdəki ölçünün kiçilməsi bizə o quruluşda istifadə edilən texnologiyanın gücünü göstərir. Dövrümüzdəki kameralar ilə bundan illərlə əvvəl istifadə edilən kameralar arasında müqayisə aparıldıqda bu həqiqət daha aydın görünəcək. Bu həqiqət yarpaqlardakı qüsursuz quruluşun əhəmiyyətini daha da artırır. İnsanların böyük fabriklərdə belə reallaşdıra bilmədikləri fotosintez əməliyyatını, bitkilər bu mikroskopik fabriklərində necə reallaşdırırlar?

Məhz bu və bənzər suallar təkamülçülərin heç bir tutarlı şərh verə bilmədikləri suallardır. Bunun müqabilində müxtəlif xəyali ssenarilər uydurarlar. Uydurulan bu ssenarilərdə müraciət edilən ortaq taktika, mövzunun demaqoqluqlar və ağıl qarışdıran texniki termin və izahatlarla boğulmasıdır. Bacardıqları qədər qarışıq terminlərdən istifadə etməklə bütün canlılarda çox açıq şəkildə görünən "Yaradılış Həqiqəti"ni ört-basdır etməyə çalışırlar. Niyə və necə kimi suallara cavab vermək əvəzinə, mövzu haqqında ətraflı məlumatlar və texniki anlayışlar sıralayıb, sözlərinin sonuna isə bunun təkamülün bir nəticəsi olduğunu əlavə edərlər.

Bununla yanaşı ən qatı təkamül tərəfdarları belə çox vaxt bitkilərdəki möcüzəvi sistemlər qarşısında təəccüblərini gizlədə bilmirlər. Buna Türkiyənin təkamülçü professorlarından olan Əli Dəmirsoyu nümunə verə bilərik. Professor Dəmirsoy, fotosintezdəki möcüzəvi əməliyyatları vurğulayaraq bu mürəkkəb sistemin qarşısında belə bir açıqlama ilə çıxış edir:

Fotosintez olduqca mürəkkəb bir hadisədir və bir hüceyrənin daxilindəki orqanoiddə baş verməsi qeyri-mümkün görünür. Çünki bütün mərhələlərin eyni anda meydana gəlməsi qeyri-mümkündür, tək-tək meydana gəlməsi də mənasızdır.55

Fotosintez əməliyyatındakı bu qüsursuz mexanizmlər indiyə qədər mövcud olmuş bütün bitki hüceyrələrində vardır. Ən adi hesab etdiyiniz bir alaq otu belə bu əməliyyatı reallaşdıra bilir. Reaksiyaya həmişə eyni ölçüdə maddə daxil olar və hazırlanan məhsullar da həmişə eyni olar. Reaksiyaların baş vermə ardıcıllığı da, sürətləri də eynidir. Bu fotosintez prosesini reallaşdıran bütün bitkilərdə mövcuddur.

Bitkiyə düşünmə, qərar vermə kimi xüsusiyyətlər istinad etməyə çalışmaq, əlbəttə ki, məntiqsizdir. Bununla yanaşı bütün yaşıl bitkilərdə mövcud olan və qüsursuz bir şəkildə işləyən bu sistem barəsində "təsadüflər zənciriylə meydana gəldi" deyə bir şərh vermək də hər cür məntiqdən uzaq bir səydir.

Məhz bu məqamda qarşımıza açıq-aydın bir həqiqət çıxır. Fövqəladə mürəkkəb bir əməliyyat olan fotosintezi üstün güc sahibi olan Allah yaratmışdır. Bu mexanizmlər bitkilər ilk yarandıqları andan etibarən mövcuddur. Bu qədər kiçik bir yerə yerləşdirilmiş olan bu qüsursuz sistemlər bizə özlərini dizayn edən kimsənin gücünü göstərər.

Fotosintezin nəticələri

Millimetrin mində biri böyüklüyündəki, yəni, ancaq elektron mikroskopla görülə biləcək qədər kiçik olan xloroplastlar sayəsində reallaşdırılan fotosintez prosesinin nəticələri, yer üzündə yaşayan bütün canlılar üçün çox əhəmiyyətlidir.

Canlılar havadakı karbon qazının və havanın temperaturunun daimi surətdə artmasına səbəb olarlar. Hər il insanların, heyvanların və torpaqda olan mikroorqanizmlərin tənəffüsü nəticəsində təxminən 92 milyard ton, bitkilərin tənəffüsü nəticəsində isə təxminən 37 milyard ton karbon qazı atmosferə qarışır. Həmçinin fabriklərdəki və evlərdəki qızdırıcılardan və ya sobadan istifadə edilərək yandırılan yanacaqlar ilə nəqliyyatda vasitələrində istifadə olunan yanacaqlardan atmosferə buraxılan karbondioksid miqdarı da ən azı 18 milyard tona çatır. Buna görə də quruda baş verən karbondioksid dövranı əsnasında atmosferə bir ildə cəmi təxmini olaraq 147 milyard ton karbon qazı buraxılır. Bu da bizə təbiətdəki karbondioksid miqdarının daim artmaqda olduğunu göstərir.

Bu artım tarazlanmadığı təqdirdə isə, ekoloji tarazlıq pozula bilər. Məsələn, atmosferdəki oksigen miqdarı çox azala bilər, yer üzünün temperaturu arta bilər, bunun nəticəsində də buzlaqlar əriyə bilər. Bundan ötrü də bəzi ərazilər su altında qalar, bəzi ərazilər isə səhralaşa bilər. Bütün bunların bir nəticəsi olaraq da yer üzündəki canlıların həyatı təhlükə altına girə bilər. Halbuki vəziyyət belə olmaz. Çünki bitkilərin reallaşdırdığı fotosintez prosesi nəticəsində daim yenidən oksigen hazırlanar və tarazlıq qorunar.

Yeryüzündeki Ekolojik Dengeyi Sağlayanlar Bitkilerdir
1. Güneş 2. Yer altından yayılan enerji 3. Atmosfere yayılan enerji 4. Atmosferde karbondioksitle tutulmuş ısı 5. Isı 6. Kuvvet merkezi: Ek karbondioksitin ana kaynağı	7. Fosil yakıtlarının (kömür, petrol, ...) yanmasıyla atmosfere aşırı derecede karbondioksit katılır 8. Karadan yayılan ısı 9. Denizden yayılan ısı 10. Arabaların kullanımı atmosfere karbondioksit katar 11. Kesilen ağaçlar karbondioksiti hapseder
Bitkiler, yeryüzünde ekolojik dengenin sağlanmasında en önemli faktörlerdendir. Bunu bir karşılaştırma yaparak rahatlıkla görebiliriz. Örneğin yeryüzündeki tüm canlılar havadan oksijen alıp, atmosfere sadece karbondioksit, ısı ve su buharı verirler. Bunun yanısıra fabrikalarda yapılan üretim ve araç kullanımı gibi işlemler sonucunda da belli miktarda karbondioksit ve ısı havaya bırakılır. Yeşil bitkilerse bütün canlıların aksine havadan karbondioksit ve ısı alırlar. Bu iki maddeyi kullanarak fotosentez yapar ve havaya sürekli olarak oksijen verirler. Böyle hassas bir dengenin tesadüfen oluştuğunu iddia etmek elbette ki akla ve bilime uygun bir iddia olmayacaktır.

Yer üzünün temperaturu da daim dəyişməz. Çünki yaşıl bitkilər temperaturu sabit saxlayarlar. Bir il ərzində yaşıl bitkilər tərəfindən təmizləmə məqsədiylə atmosferdən alınan karbondioksid miqdarı 129 milyard tona çatar ki, bu olduqca əhəmiyyətli bir rəqəmdir. Atmosferə buraxılan karbondioksid miqdarının da təxminən 147 milyard ton olduğunu demişdik. Quruda karbon-oksigen dövranında qeydə alınan 18 milyard tonluq bu kəsir, okeanlarda qeydə alınan müxtəlif göstəricilərdəki karbon-oksigen dövranı ilə eyni ölçüdə azaldıla bilir.(56)

Yer üzündəki canlıların yaşaması üçün olduqca əhəmiyyətli olan bu tarazlıqların davamlılığını təmin edən, bitkilərin reallaşdırdığı fotosintez əməliyyatıdır. Bitkilər fotosintez sayəsində atmosferdəki karbon və istiliyi alaraq qida hazırlayar, oksigen əmələ gətirər və tarazlığı təmin edərlər.

Atmosferdəki oksigen miqdarının qorunması üçün də başqa bir təbii qaynaq yoxdur. Buna görə də bütün canlı sistemlərdəki tarazlıqların qorunması üçün bitkilərin varlığı şərtdir.

Bitkilərdəki qidalar fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gələr

Bu mükəmməl sintezin həyati əhəmiyyət daşıyan başqa bir məhsulu da canlıların qida mənbələridir. Fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gələn bu qida mənbələri "karbohidratlar" deyə adlandırılar. Qlükoza, nişasta, sellüloza və saxaroza karbohidratların ən çox tanınanları və ən mühüm olanlarıdır. Fotosintez prosesi nəticəsində ifraz olunan bu maddələr həm bitkilər, həm də digər canlılar üçün çox əhəmiyyətlidir. İstər heyvanlar, istərsə də insanlar, bitkilərin ifraz etmiş olduğu bu qidalardan istifadə etməklə həyatlarını davam etdirə biləcək enerjini əldə edərlər. Heyvani qidalar da, ancaq bitkilərdən əldə edilən məmulatlar sayəsində hazırlanıla bilir.

Bura qədər bəhs edilən hadisələrin yarpaqda deyil, hər hansı bir yerdə reallaşdığını fərz edərək düşünsək, görəsən təsəvvürünüzdə necə bir yer canlanardı? Havadan alınan karbondioksidin və suyun vasitəsi ilə qida ifraz etməyə xidmət edən alətlərin olduğu, üstəlik də həmin vaxtda çölə buraxmaq məqsədiylə oksigen ifraz edə biləcək texniki göstəricilərə sahib mexanizmlərin mövcud olduğu, bu vaxt temperaturu da nizamlayacaq sistemlərin olduğu çox funksiyalı bir fabrikmi ağlınıza gələrdi?

Meyvelerin ve sebzelerin lezzetleri, kokuları ve tadları düşünüldüğünde akla böyle bir çeşitliliğin nasıl ortaya çıktığı sorusu gelecektir. Aynı topraktan, aynı suyu ve mineralleri kullanarak, aynı tadı ve kokuyu hiç şaşmadan tutturan elbette ki üzümlerin, karpuzların, kavunların, kivilerin, ananasların kendileri değildir. Bu benzersiz lezzet, görünüş ve tad onlara Allah tarafından verilmektedir.

Ovuc içi qədər bir böyüklüyə sahib bir yerin ağlınıza gəlməyəcəyi qətidir. Göründüyü kimi istiliyi saxlayan, buxarlanmanı təmin edən, həmçinin də qida hazırlayan və su itkisinin də qarşısını alan mükəmməl mexanizmlərə sahib olan yarpaqlar, tam bir yaradılış möcüzəsidir. Bu saydığımız əməliyyatların hamısı ayrı xüsusiyyətlərdəki strukturlarda deyil, tək bir yarpaqda, (ölçüsü nə olursa olsun) hətta tək bir yarpağın tək bir hüceyrəsində, üstəlik də hamısı bir yerdə olacaq şəkildə həyata keçirilə bilir.

Bura qədər izah edilənlərdən göründüyü kimi, bitkilərin bütün funksiyaları əslində canlılara fayda vermək məqsədiylə bir nemət olaraq yaradılmışdır. Bu nemətlərin əksəriyyəti də insan üçün xüsusi olaraq yaradılmışdır. Ətrafımıza, yediklərimizə baxaraq düşünək. Üzüm tənəyinin qupquru gövdəsinə baxaq, napnazik köklərinə... Yüngülvari şəkildə çəkməklə asanlıqla qopan bu qupquru quruluşdan əlli-altmış kilo üzüm əldə olunar. İnsana ləzzət vermək üçün rəngi, qoxusu, dadı hər şeyi xüsusi olaraq dizayn edilmiş sulu üzümlər ortaya çıxar.

Qarpızları düşünək. Yenə quru torpaqdan çıxan bu sulu meyvə insanın tam ehtiyac duyacağı bir fəsildə, yəni, yayda yetişər. İlk əmələ gəldiyi andan etibarən bir qoxu mütəxəssisi kimi heç bir dəyişikliyə məruz qalmadan əldə edilən o mükəmməl qovun qoxusunu və o məşhur qovun ləzzətini düşünək. Digər tərəfdən isə ətir istehsal edilən fabriklərdə bir qoxunun hazırlanmasından o qoxunun mühafizəsinə qədər həyata keçən əməliyyatları düşünək. Bu fabriklərdə əldə edilən keyfiyyət ilə qovunun ətrindəki keyfiyyəti müqayisə edək. İnsanlar qoxu hazırladıqları vaxt daim onu yoxlayarlar, meyvələrdəki qoxunun əldə olunması üçünsə hər hansı bir yoxlayışa ehtiyac yoxdur. Dünyanın hər yerində qovunların, qarpızların, portağalların, limonların, ananasların, hindqozlarının qoxusu həmişə eyni olar, eyni bənzərsiz ləzzətə sahib olarlar. Heç vaxt bir qovun qarpız kimi, ya da bir naringi çiyələk kimi qoxmaz; hamısı eyni torpaqdan çıxmalarına baxmayaraq, qoxuları bir-biriylə qarışmaz. Hamısı daim öz təbii qoxusunu saxlayar. Bir də bu meyvələrdəki quruluşu ətraflı şəkildə öyrənək. Qarpızların süngərə bənzər hüceyrələri çox yüksək miqdarda su tutma potensialına sahibdir. Buna görə də qarpızların tərkibinin çox böyük bir hissəsi sudan ibarətdir. Lakin bu su, qarpızın hər hansı bir yerində toplanmaz, hər yerində bərabər şəkildə paylanmışdır. Yerin cazibə qüvvəsini nəzərə aldıqda, əslində bu su qarpızın alt qismindəki hər hansı bir yerdə toplanmalı, üstdə isə lətli və quru bir quruluş qalmalıdır. Halbuki qarpızların heç birində belə bir şey olmaz. Su daim qarpızın içində bərabər paylanar, üstəlik şəkəri, dadı və qoxusu da bərabər şəkildə eynilə bu cür paylanar.

Qarpızların toxumlarının düzülüşündə də bir səhvlik müşahidə olunmaz. Hər bir toxumun içində o qarpızın minlərlə il sonrakı nəsillərinə çatacaq şəkildə kodlanmış məlumat vardır. Hər toxum xüsusi qoruyucu bir qabıqla örtülmüşdür. Bu, içindəki məlumatın korlanmasının qarşısını almaq üçün hazırlanmış mükəmməl bir layihədir. Qabıq çox sərt deyil, çox yumşaq da deyil, ideal bir sərtlikdə və elastiklikdədir. Qabıqdan sonra toxumun daxilində ikinci bir təbəqə vardır. Qabığın alt və üst hissələrinin yapışdığı yerlər məlumdur. Bu yerlər toxumların yapışa bilməsi üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdır. Toxum bu quruluş sayəsində yalnız əlverişli rütubət və temperatur şəraitinə düşdüyü təqdirdə dərhal yarılar. Toxumun içindəki o dümdüz dümağ hissə, qısa bir müddət sonra cücərərək, yamyaşıl bir yarpağa çevrilər.

Bir də qarpız qabığının quruluşunu düşünək. Bu hamar qabığı və qabığın üstündəki cilalanmış quruluşu daim hüceyrələr meydana gətirər. Bu hamar cilalanmış quruluşun əmələ gəlməsi üçün, hüceyrələrin hər biri qabığın quruluşundakı muma bənzər maddəni eyni miqdarda ifraz etməlidir. Həmçinin qabığa hamarlıq və yumruluq verən də qarpız hüceyrələrinin düzülüşündəki mükəmməllikdir. Bunu təmin edə bilmək üçün hüceyrələrin hər biri yerləşəcəyi yeri bilməlidir. Əks təqdirdə bu hamarlıq, qarpızın xarici quruluşundakı bu qüsursuz yumruluq meydana gəlməyəcək. Göründüyü kimi qarpızı meydana gətirən hüceyrələr arasında qüsursuz bir ahəng vardır.

Bu şəkildə düşünməklə yer üzündəki bitkilərin hamısını araşdıra bilərik. Bu araşdırmanın sonunda isə, bitkilərin insanlar və bütün canlılar üçün xüsusi olaraq yaradılmış olduğu nəticəsinə gələcəyik.

Aləmlərin Rəbbi olan Allah bütün qidaları canlılar üçün yaratmışdır və bunları, hər birinin dadı, qoxusu, faydası fərqli olacaq şəkildə yaratmışdır:

Yer üzündə sizin üçün yaratdığı müxtəlif rəngli şeyləri də sizə ram etdi. Şübhəsiz ki, bunda düşünüb öyüd-nəsihət qəbul edən insanlar üçün dəlillər vardır. (Nəhl surəsi, 13)

Həmçinin tumurcuqlu (salxımlı) hündür xurma ağacları da bitirdik. Qullara ruzi olsun deyə belə etdik! Biz onunla (o suyla) ölü bir məmləkəti diriltdik. Budur (ölümdən sonrakı) diriliş də belədir (Qaf surəsi, 10-11)

Bitkilər niyə sərindir?

Eyni yerdə olan bir bitki və bir daş parçasının, eyni miqdarda günəş enerjisi qəbul etmələrinə baxmayaraq, eyni dərəcədə isinməzlər. Günəş altında qalan hər canlıda mütləq mənfi bir təsir meydana gələr. Elə isə bitkilərin istidən minimum dərəcədə təsirlənməsini təmin edən nədir? Bitkilər bunu necə bacarırlar? Yüksək bir temperaturda bütün yay fəslində yarpaqlarının günəşin altında qovrulmasına baxmayaraq, bitkilərə niyə heç bir şey olmur? Həmçinin bitkilər öz strukturlarındakı istiləşmədən əlavə, kənardan da istilik qəbul etməklə dünyadakı istilik tarazlığını təmin edərlər. Bu istilik tutma əməliyyatını yerinə yetirərkən özləri də bu istiyə məruz qalırlar. Bəs getdikcə artan bu istidən təsirlənmək əvəzinə, bitkilər xarici mühitin istiliyini də necə qəbul edə bilirlər?

Strukturları etibarilə daima günəş altında qalan bitkilər, təbii olaraq digər canlılara nisbətən daha çox miqdarda suya ehtiyac duyarlar. Bitkilər həmçinin yarpaqlarının tərləməsi nəticəsində də daim su itirərlər. Daha əvvəlki hissələrdə də qeyd edildiyi kimi bu su itkisinin qarşısını almaq məqsədiylə yarpaqların günəşə tərəf çevrilmiş üst səthləri çox vaxt "kutikula" adı verilən bir növ su keçirməz, qoruyucu bir qat ilə örtülmüşdür. Bu sayədə yarpaqların üst səthlərindəki su itkisinin qarşısı alınmış olar.

Bəs onda aşağı səthləri? Bitki bu hissədən də su itirdiyi üçün, qaz alverini təmin etməklə vəzifələndirilmiş xüsusi dəri hüceyrələri olan məsamələr adətən yarpağın aşağı tərəfində yerləşirlər. Məsamələrin açılıb bağlanmasına bitki tərəfindən karbon alıb oksigen verməyə kifayət edəcək, ancaq su itkisinə yol verilməyəcək şəkildə nəzarət edilir.

Bunlarla yanaşı bitkilər istiliyi müxtəlif şəkillərdə paylayırlar. Bitkilərdə iki əhəmiyyətli istilik paylama sistemi vardır. Bunlardan birincisi, yarpağın temperaturunun ətraf mühitin temperaturundan daha çox olduğu vaxtlarda, hava dövranının yarpaqdan xarici mühitə doğru istiqamətlənməsidir. İstilik nəqlindən qaynaqlanan hava dəyişikliyi, isti havanın soyuq havadan daha az sıxlığa malik olmasından ötrü, havanın yüksəlməsinə əsaslanır. Buna görə də yarpaqların səthində qızan hava yüksəlir və səthdən ayrılır. Soyuq hava daha sıx olduğu üçün yarpağın səthinə doğru enər. Beləcə istilik azaldılmış və yarpaq sərinləmiş olur. Bu əməliyyat yarpağın səth temperaturunun ətrafdakı temperaturdan yüksək olduğu müddət boyunca davam edər. Çox quraq yerlərdə, yəni, səhralarda belə bu vəziyyət dəyişməz. Bitkilərdəki istilik paylama sistemlərindən digər biri də, yarpaqlarda buxarlanma yolu ilə tərləmənin təmin edilməsidir. Bu tərləmə sayəsində su buxarlanarkən bitkinin soyuması da təmin edilmiş olar.

Yukarıdaki resimde Alchemilla adlı bitkinin aşırı nemli ortam nedeniyle yaptığı terleme görülmektedir. Bu tarz ortamlarda bitkiler hem ısıyı dağıtarak serinlemek hem de nem dengesini ayarlamak için phloem öz suyunu yapraklar yoluyla dışarı akıtırlar. Bu işlem sonucunda bitkiler havayı nemlendirmiş olurlar.

Bu paylama sistemləri bitkilərin yaşadıqları mühitin şərtlərinə uyğun şəkildə nizamlanmışdır. Hər bir bitki özünə lazım olan hər şeyi təmin edəcəyi bir sistemə sahibdir. Olduqca mürəkkəb bir quruluşa malik olan bu sistem təsadüfən paylanmış ola bilərmi? Bu sualı cavablandıra bilmək üçün səhra bitkilərinə nəzər salaq. Səhradakı bitkilərin yarpaqları adətən çox qalındır. Suyu buxarlandırmaqdan çox, tutma istiqamətində dizayn edilmişdirlər.(57) Bu bitkilər üçün istilik paylama əməliyyatını buxarlanma ilə həyata keçirmək ölümcül bir nəticəyə gətirib çıxaracaq. Çünki səhra mühitində buxarlanıb gedən suyu bərpa etmək qeyri-mümkündür. Göründüyü kimi bu bitkilər istiliklərini hər iki yolla da paylaya biləcəkləri halda, yalnız bu yollardan birindən, üstəlik də yaşamaları üçün tək etibarlı olan yoldan istifadə edirlər. Çünki çöl mühitinə uyğun şəkildə dizayn ediliblər. Bunun təsadüflərlə açıqlanması isə qeyri-mümkündür.

Bitkilərin sahib olduqları bu soyutma mexanizmləri olmasaydı, bir neçə saat günəş şüaları altında qalmaq belə, onlar üçün ölümcül olardı. Günorta saatlarında bir dəqiqə qədər bilavasitə alınan günəş işığı, bir kvadrat santimetr yarpaq səthinin temperaturunu 37oC-yə qədər yüksəldə bilər. Bitki hüceyrələri isə strukturlarındakı temperatur 50-60oC-yə çatdığında məhv olmağa başlayarlar, yəni, bitkinin məhv olması üçün günorta vaxtı 3 dəqiqə qədər günəş şüası qəbul etməsi kifayətdir. Məhz bitkilər öldürücü istilikdən bu iki mexanizm sayəsində qoruna bilirlər.(58) Bitkilərin istilik paylanmasında həyata keçirdikləri buxarlanma hadisəsi, həmçinin atmosferdəki su buxarı tarazlığı baxımından da böyük bir əhəmiyyət daşıyır. Çünki bitkilərdəki bu buxarlanma, böyük miqdarlardakı su kütləsinin mütəmadi surətdə atmosferə çatdırılmasını təmin edir. Bitkilərin bu fəaliyyətləri bir cür su mühəndisliyi olaraq da xarakterizə edilə bilər. Min kvadrat metrlik sahəyə malik meşəlik bir ərazidəki ağaclar 7,5 ton suyu asanlıqla buxarlandırıb havaya qaldıra bilərlər. Bu böyük bir rəqəmdir. Bitkilər bu xüsusiyyətlərinə görə torpaqdakı suyu strukturlarından keçirməklə atmosferə çatdıran nəhəng su nasoslarına bənzəyirlər.(59) Bu olduqca əhəmiyyətli bir vəzifədir. Əgər bu xüsusiyyətləri olmasaydı, suyun yerlə göy arasındakı dövranı bugünkü kimi reallaşmayacaqdı, belə ki, bu da yer üzündəki tarazlıqların pozulmasına səbəb olacaqdı.

Xarici səthlərinin oduna bənzər və quru bir maddəylə örtülməsinə baxmayaraq, bitkilər strukturlarından tonlarla su keçirirlər. Bu suyu torpaqdan alarlar və inkişaf etmiş texnoloji avadanlıqlarla təchiz olunmuş fabriklərində bəzi yerlərdə istifadə etdikdən sonra, aldıqları suyun böyük bir hissəsini təmizlənmiş halda təbiətə verərlər, başqa bir ifadə ilə trilyonlarla tonluq suyu avtomatlaşdırılmış sistemləriylə mütəmadi bir şəkildə torpaqdan alıb, təmizlədikdən sonra özlərinə məxsus sistemləriylə sanki təbiətə nəql edərlər. Həmçinin bunu edərkən aldıqları suyun bir qismini də, qida hazırlanmasında hidrogendən istifadə etmək məqsədiylə parçalayarlar.(60)

Bizim yarpaqlardakı tərləmə və ya ağacların olduğu mühitdəki rütubətlilik deyə xarakterizə etdiyimiz hadisələr, əslində yer üzündə həyatın davamlılığı baxımından həyati əhəmiyyət daşıyan bu fəaliyyətlərin bir nəticəsi olaraq reallaşır. Bitkilərin bu fəaliyyətlərində də qarşımıza çıxan, tək bir parçası belə çıxardılsa, dərhal iflic olacaq və işləməyəcək mükəmməllikdəki bir sistemdir. Şübhəsiz ki, bu nizamı əskiksiz şəkildə bitkilərə yerləşdirən Rəhman və Rəhim olan, hər cür yaratmağı bilən Allahdır:

O Allah ki, Yaradandır, (ən gözəl bir şəkildə) qüsursuzca var edəndir, 'şəkil və surət' verəndir. Ən gözəl adlar yalnız Ona məxsusdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı Onun şəninə təriflər deyir. O, Əzizdir, Hakimdir. (Həşr surəsi, 24)

Ən kiçik təmizlik cihazı, yarpaq

Bitkilərin digər canlılara göstərdiyi xidmətlər, yalnız havaya oksigen və su verməklə məhdudlaşmır. Yarpaqlar həmçinin olduqca inkişaf etmiş bir saflaşdırma və təmizləmə cihazı kimi fəaliyyət göstərirlər. Gündəlik həyatımızda tez-tez istifadə etdiyimiz təmizlik cihazları, mövzu üzrə ixtisaslaşmış kəslər tərəfindən uzun müddət davam edən işlər nəticəsində, ciddi əmək və pul xərclənərək hazırlanar və işə salınarlar. Bunların istifadə olunduqları müddət ərzində və istifadədən sonrakı müddətdə bir çox texniki dəstəyə və baxıma ehtiyacları vardır. İstehsal edildikdən sonra çıxardıqları tullantı maddələri isə ayrı bir problemdir. Bunlar təmizlik alətləri haqqında olduqca ümumi məlumatlardır. Bunlardan başqa gün ərzində meydana gələn ləngimələr ya da xarab olma halları, bunları aradan qaldırmaq üçün lazım olan işçi və alətlərlə edilən köməklər, ehtiyaclara görə edilən yeniləmə kimi bir çox əməliyyat da lazım gələcək.

Göründüyü kimi kiçik bir təmizləmə cihazında belə yüzlərlə incəliyə diqqət yetirmək lazımdır. Halbuki bu cihazların gördüyü işin eynisini görən bitkilər yalnız su və günəş işığı müqabilində, eyni təmizlik xidmətini daha keyfiyyətli və zəmanətli bir şəkildə edərlər. Üstəlik tullantılar deyə bir problemləri də yoxdur, çünki onların havanı təmizlədikdən sonra çıxardıqları tullantılar, bütün canlıların təməl ehtiyacı olan oksigendir!

Ağacların yarpaqları, havadakı çirkləndirici maddələri tutan mini filtrlərə malikdir. Yarpaqlar üzərində gözlə görülməyən minlərlə tük və məsamələr vardır. Məsamələr havanı çirkləndirən zərrəciklər halındakı maddələri tutar və həzm edilməsi üçün bitkinin digər hissələrinə göndərərlər. Yağış yağdıqda isə bu maddələr su ilə torpağa çatarlar. Bu çox qalın bir maddə deyil. Yarpaq üzərindəki bu maddələr yalnız bir lent qalınlığındadır, lakin yer üzündə milyonlarla yarpaq olduğu düşünülsə, yarpaqlar tərəfindən tutulan çirkli maddə miqdarının az hesab edilə bilməyəcək qədər çox olduğu görünər. Məsələn, 100 yaşındakı bir qayın ağacının təxminən 500 min ədəd yarpağı vardır. Bu yarpaqlarda olan çirkin miqdarı ehtimal olunandan qat-qat çoxdur. 1000 m²-lik bir ərazidəki çinar ağacları təxminən 3,5 ton, şam ağacları isə təxminən 2,5 ton çirkləndirici maddəni tuta bilərlər. Tutulan bu maddələr ilk yağışla birlikdə torpağa geri qayıdar. Bir yaşayış sahəsindən 2 km uzaqlıqda olan bir meşə havasında, yaşayış sahəsinin havasıyla müqayisədə 70%-i nisbətində daha az toz hissəciklərinin olduğu müşahidə edilmişdi. Hətta ağaclar yarpaqsız olduqları qış dövrlərində belə havadakı tozları 60% nisbətində təmizləyərlər.

Ağaclar mövcud yarpaq ağırlıqlarının 5-10 mislinə qədər toz tuta bilərlər, ağaclı bir sahədəki bakteriya miqdarı ilə ağacsız bir sahədəki bakteriya miqdarı arasında olduqca böyük bir fərq vardır.(61) Bunlar olduqca əhəmiyyətli rəqəmlərdir.

Yarpaqlarda reallaşan hadisələrin hamısı başlı-başına bir möcüzədir. Mikro səviyyədə layihələndirilmiş bir fabrik kimi mükəmməl bir plan əsasında yaradılan yaşıl bitkilərdəki bu sistemlər aləmlərin Rəbbi olan Allahın yaratmasındakı qüsursuzluğun dəlillərindəndir və yüz minlərlə ildir ki, heç bir dəyişiklik, ya da heç bir pozuqluq olmadan dövrümüzə qədər eyni mükəmməllikdə gəlib çıxmışdırlar.

Hamıya məlum olan bir mənzərə: Yarpaq tökümü

Yapraklar döküldüğü zaman her biri ardında iz bırakır. Hemen ardından bu iz herhangi bir enfeksiyonun oluşmasını engelleyen su geçirmeyen, mantar gibi bir tabakayla kaplanır.

Bitkilər üçün (xüsusilə də qida istehsalının baş verdiyi yarpaqlar üçün) günəş şüası çox əhəmiyyətlidir. Payızın gəlməsiylə birlikdə havalar soyumağa, gündüzlər isə qısalmağa başlayar və dünyaya gəlib çatan günəş şüaları da azalar. Bu azalma bitkidə dəyişikliklərə səbəb olar və yarpaqlarda yaşlanma proqramı, yəni, yarpaq tökülməsi başlayar.

Ağaclar yarpaqlarını tökmədən əvvəl yarpaqdakı bütün qidalandırıcı maddələri əmməyə başlayırlar. Məqsədləri kalium, fosfat, nitrat kimi maddələrin düşən yarpaqlarla birlikdə yox olmasının qarşısını almaqdır. Bu maddələr ağac qabığının halqalarından və gövdənin ortasından keçən özəyə yönələr və burada ehtiyyat halında saxlanılar. Özəkdə toplanmaları bu maddələrin ağac tərəfindən asanlıqla əmilməsini təmin edər.(62)

Yarpaq tökümü ağaclar üçün bir zərurətdir, çünki soyuq havalarda torpaqdakı su get-gedə qatılaşır və sorulması çətinləşir. Buna görə də havanın soyumasına baxmayaraq yarpaqlardakı tərləmə prosesi hələ də davam edir. Suyun azaldığı bir dövrdə daimi surətdə tərləyən yarpaq, bitki üçün artıq yük olmağa başlamışdır. Onsuz da yarpağın hüceyrələri soyuq qış günlərində donub parçalanacaqdır. Buna görə də ağac cəld davranıb qış gəlmədən əvvəl yarpaqdan xilas olar, beləcə onsuz da qıt olan su ehtiyatlarını boş yerə istifadə etməz.(63)

Yalnız fiziki bir proses kimi görünən yarpaq tökümü əslində bir çox kimyəvi hadisənin arxa-arxaya baş verməsiylə reallaşar.

Yarpaq ayasındakı hüceyrələrdə işığa həssas və bitkilərə rəng verən molekullar (fitokromlar) vardır. Bitkinin gecələrin uzandığını və beləcə yarpaqlara daha az günəş şüasının düşdüyünü bilməsini təmin edən şey məhz bu molekullardır. Fitokromlar bu dəyişikliyi hiss etdiklərində yarpağın içində müxtəlif dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olarlar və yarpağın yaşlanma proqramını başladarlar.(64)

Yarpaqlardakı yaşlanmanın ilk əlamətlərindən biri yarpaq ayası hüceyrələrindəki etilen istehsalının başlamasıdır. Etilen qazı yarpağa yaşıl rəngini verən xlorofilin parçalanma prosesini başladar, yəni, ağac yarpaqlarındakı xlorofili geriyə çəkər. Yarpaqların tökülməsini gecikdirən bir böyümə hormonu olan auksin maddəsinin hazırlanmasının qarşısını alan da, məhz etilen qazıdır. Xlorofilin parçalanmasının başlamasıyla birlikdə yarpaq günəşdən daha az enerji alar və daha az şəkər hazırlayar. Həmçinin o günə qədər təzyiq altında olan, yarpaqlardakı isti rənglərin meydana gəlməsinə səbəb olan karotinoidlər özlərini göstərər və bu şəkildə yarpaqların rəngi dəyişməyə başlayar.(65)

Bir müddət sonra etilen yarpağın hər yerinə yayılar və yarpağın saplağına çatdığı vaxt burada olan kiçik hüceyrələr şişməyə başlayıb, saplaqda gərilmənin yaranmasına səbəb olarlar. Yarpaq saplağının gövdəyə birləşdiyi yerdə olan hüceyrələrin sayı artar və xüsusi fermentlər hazırlamağa başlayarlar. İlk növbədə selülaz fermentləri sellülozadan meydana gələn divarları parçalayar, daha sonra isə pektin fermentləri hüceyrələri bir-birinə bağlayan pektin təbəqəsini parçalayar. Yarpaq getdikcə artan bu gərginliyə dözə bilməz və saplağın xaricindən içəriyə doğru yarılmağa başlayar.(66)

Bura qədər izah etdiyimiz bütün bu əməliyyatlar yarpaqdakı qida istehsalının dayanması və yarpağın saplağından qopmağa başlaması olaraq yekunlaşdırıla bilər. Genişlənməkdə davam edən yarığın ətrafında çox sürətli dəyişikliklər baş verər və hüceyrələr dərhal göbələk ekstraktı hazırlamağa başlayar. Bu maddə yavaş-yavaş sellüloza divarına yerləşərək onun möhkəmlənməsini təmin edər. Bütün bu hüceyrələr öldükdən sonra göbələk təbəqəsinin yerində böyük bir boşluq meydana gələr.(67)

Bura qədər izah edilənlər tək bir yarpağın düşməsi üçün bir-biriylə əlaqəli bir çox hadisənin reallaşmasının lazım olduğunu göstərir. Fitokromların günəş şüalarının azaldığını təsbit edə bilmələrinin, yarpağın düşməsi üçün lazım olan bütün fermentlərin uyğun vaxtlarda fəaliyyətə keçmələrinin, tam saplağın qopacağı yerdə hüceyrələrin göbələk ekstraktı hazırlamağa başlamasının nə qədər fövqəladə bir proseslər zənciri olduğu göz qabağındadır. Arxa-arxaya baş verən və hər mərhələsi planlı və bir-biriylə əlaqəli olan bu qüsursuz əməliyyatlar ardıcıllığının "təsadüf" ilə açıqlanması qeyri-mümkündür. Bütün bu proseslərdəki zamanlama olduqca yerli yerindədir. Yarpaq tökümü planı qüsursuz bir şəkildə həyata keçir. Yarpaq gövdədən tam şəkildə ayrıldığı üçün, ötürülmə borularından nektarı ala bilməz, beləliklə də yapışdığı yerlə olan əlaqəsi getdikcə zəifləyər. Bir az sürətli əsən bir külək belə yarpaq saplağını qoparmağa kifayət edər.

Torpağa düşən ölü yarpaqlarda, böcəklərin, göbələklərin və bakteriyaların faydalana biləcəyi qida maddələri olar. Bu qida maddələri mikroorqanizmlər tərəfindən dəyişikliyə uğrayır və torpağa qarışır. Ağaclar da təkrar olaraq bu maddələri kökləri vasitəsilə torpaqdan qida kimi geri ala bilərlər.

Yaprak Dökülmesinin Mikroskobik Görünüşü
	1. Pullu tomurcuk 2. Yaprak sapı	3. Kesilme bölgesi 4. Ağaç gövdesi
Üst soldaki resimde yaprağın düştüğü yerden çıkan yaprak sapının tabanını gösteren bir akçaağaç dalının boyuna kesiti görülmektedir. Mikroskop altında alınan diğer görüntülerde ise, yaprağın düşmesi sırasında gerçekleşen olaylar gösterilmektedir. Sol alt resimde yaprak düştükten sonra dalın mikroskop altındaki görüntüsü, sağ alt resimde ise yaprak düşmeden önceki durum görülmektedir. Yaprak düşmeden önce sapın taban ucunun karşısındaki ince duvarlı hücrelerden oluşan özel bir tabaka aktif hale gelir. Daha sonra bu hücreler kendilerini yok ederler ve yaprak düşer.

Allah bitkilərdə möcüzəvi xüsusiyyətlərə sahib bir sistem yaratmışdır. Rəbbimiz yaratdığı canlılardakı bu kimi strukturlarla bizə yaratmaqda heç bir ortağı olmadığını, sonsuz güc sahibi olduğunu tanıdır.

“Allahı qoyub, sənə nə bir fayda, nə də bir zərər verə bilməyən şeylərə (ilahlara) sitayiş etmə. Əgər belə etsən, sözsüz ki, zalımlardan olarsan” (deyə əmr etdi). Əgər Allah sənə bir zərər toxundursa, bunu Ondan başqa heç kəs aradan qaldıra bilməz. Əgər sənə bir xeyir vermək diləsə, heç kəs Onun lütfünün qarşısını ala bilməz. O, bunu Öz qullarından istədiyinə nəsib edər. O, Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Yunis surəsi, 106-107 )