Bir Bitki Yetişir

Yer üzündəki ekoloji tarazlığın və həyatın davamında olduqca əhəmiyyətli bir rola sahib olan bitkilər bu əhəmiyyətlə düz mütənasib olaraq digər canlılara nisbətən daha çox aktiv çoxalma sistemlərinə sahibdirlər. Bu sayədə heç bir çətinlik çəkmədən çoxalarlar. Bitkilərin çoxalması üçün bəzən bir bitkinin gövdəsinin kəsilərək torpağa basdırılması, bəzən də bir böcəyin bir çiçəyə qonması kifayət edər.

Bitkilərin çoxalmasının iş baxımından olduqca sadə görünməsinə baxmayaraq, məzmun etibarilə olduqca mürəkkəb olması elm adamlarını heyrətə salan bir amildir.

Ana bitkidən ayrılmaqla başlayan yeni bir həyat

Bəzi bitkilər cinsiyyət fərqi olmadan, tək bir cinsin müəyyən yollarla çoxalmasıyla nəsillərini davam etdirə bilərlər. Bu cür reallaşan çoxalma prosesi qeyri-cinsi çoxalma prosesi adlandırılır. Bu cür bir çoxalma prosesindən sonra yaranan yeni nəsil özünü meydana gətirən nəslin tamamilə eynisi olar. Bitkilərdəki ən yaxşı bilinən qeyri-cinsi çoxalma formaları tumurcuqlanma və bölünmədir.

Bəzi xüsusi fermentlərin köməyi ilə reallaşan bu çoxalma forması (tumurcuqlanma və ya bölünmə) bir çox bitkidə müşahidə oluna bilər. Məsələn, çayırlar və çiyələklər "sürünən" deyilən üfüqi istiqamətdəki çıxıntıları vasitəsilə çoxalarlar. Kartof isə torpağın altında yetişən bir bitki olaraq, bu qisimlərdə açılan yeni xüsusi yerlərdən (kök yumrularında əmələ gələn tumurcuqlardan) tumurcuqlanaraq çoxalar. (2)

Bəzi bitki növlərində isə, yarpaqlarından bir hissəsinin torpağa düşməsi, yeni bir bitkinin yetişməsi üçün kifayətdir. Məsələn, bryophyllum daigremontianum adlı bitkinin çoxalması yarpaqlarının ucunda meydana gələn tumurcuqlar sayəsində reallaşar. Bu tumurcuqlar yerə düşən kimi, müstəqil bir yeni bitki halına gələrək böyüməyə başlayar. (3)

Beqoniya kimi bəzi bitkilərdə də qopan yarpaqlar yaş quma düşdüyü təqdirdə, bir müddət sonra kiçik yarpaqcıqların meydana gəldiyi müşahidə olunacaq. Məhz bu yarpaqcıqlar da yenə çox qısa bir müddətdən sonra ana bitkinin bənzəri olan yeni bir bitkini meydana gətirməyə başlayar. (4)

Bu nümunələri də nəzərə alaraq; bir bitkinin zoğ verərək ya da tumurcuqlanaraq böyüməsi üçün başlıca olaraq nə lazımdır? Düşünək! Bitkilərin genetik quruluşuna baxıldığında bu sualın cavabı asanlıqla veriləcəkdir.

Bitkilərin də digər canlılarda olduğu kimi, bütün struktur xüsusiyyətləri hüceyrələrindəki DNT-lərində kodlaşdırılaraq saxlanılmışdır. Yəni hər bir bitkinin necə çoxalacağı, necə nəfəs alacağı, qidasını necə təmin edəcəyi, rəngi, qoxusu, dadı, tərkibindəki şəkərin miqdarı, çoxalma forması və bunun kimi bir çox məlumat o bitkinin istisnasız bütün hüceyrələrində mövcuddur. Bitkinin köklərindəki hüceyrələr yarpaqların fotosintez prosesini necə reallaşdıracağını ya da yarpaqlardakı hüceyrələr köklərin torpaqdan suyu necə çəkəcəyini bilirlər. Bir sözlə, bitkidən ayrılan hər hissədə, bütöv bir bitkini meydana gətirə biləcək şəkildə bir şifrələnmə və nizam mövcuddur. Ana bitkinin bütün xüsusiyyətləri, yəni genetik baxımdan bitkiylə əlaqədar bütün məlumatlar, bitkidən qopan bu kiçik hissənin hər bir hüceyrəsində də əskiksiz surətdə mövcuddur. (5)

Bu yolla çoxalan bitkilərin hər bir hissəsində eyni genetik məlumatın olması olduqca əhəmiyyətlidir, hətta bu zəruridir. Çünki bitkinin çoxalması yalnız bu sistemin işləməsindən asılıdır. Düşən hissədə bitkidəki genetik məlumatların hamısı olmasa, eyni xüsusiyyətlərə sahib bir bitki yarana bilməz. Bunu bir nümunə ilə izah edək. Genetik məlumatlarda əskiklik olsa; məsələn, bir çiyələyin rəngi, ya da tərkibindəki şəkərin miqdarı, qoxusu ilə əlaqədar genetik məlumat yeni düşən hissədə olmasa çiyələk, çiyələk ola bilməzdi. Bəs onda bitkinin hər bir hissəsinə, bitkinin hər bir hissəsini meydana gətirən məlumatlar əskiksiz şəkildə hansı yolla və kim tərəfindən yerləşdirilmişdir?

1. Yeni Çilek Bitkisi 2. Kökler	3. Kök Filiz 4. Kök Sap	5. Yumru 6. Kökler
Çilekler ve patatesler diğer bitkilerde olduğu gibi tohum ya da polen kullanarak üremezler. Bu bitkiler ya toprağın üstünde ya da altında kök filizleri oluşturarak, eşeysiz ürerler.

Bir bitkidəki bütün məlumatların əskiksiz bir şəkildə bütün hüceyrələrdə eyni olması ehtimal hesablamaları ilə, təsadüflərin köməyi ilə əldə edilə bilməz. Bu prosesi həyata keçirən, bitkinin özü və ya torpaqdakı minerallar, ya da başqa xarici faktorlar da ola bilməz. Çünki bunların hamısı bitkini meydana gətirən sistemin bir hissəsidir. Necə ki, bir fabrikdəki bütün robotlara eyni istehsal məlumatını verən bir mühəndis var və kompyuterlərin bu məlumatları tək başına əldə etmələri mümkün deyil, eyni şəkildə bitkilərdəki sistemin hər bir hissəsinin belə bir məlumatı öz-özünə əldə etməsi də mümkün deyil.

1 Steptocarpus bitkisi	2. Begonya bitkisi	3 Parça atarak üreyen Bryophyllum daigremontianum bitkisi
Eşeysiz üreyen bitkilerin hücrelerinin her birinde, bitkinin tamamına ait genetik bilgi bulunur. Bu sayede bitkiden düşen parçalar ana bitkinin tıpatıp benzeri yeni bir bitkiyi oluşturabilirler.

Yer üzündəki bütün canlılarda olduğu kimi, bitkilərin hüceyrələrinə də lazımi məlumatları yerləşdirən, şübhəsiz ki, hər şeyi əskiksiz yaradan, hər cür yaratmadan xəbərdar olan Allahdır. Allah bu həqiqətə bir çox ayəsində diqqət çəkmişdir:

Yeddi göyü təbəqələr şəklində quran Odur. Sən Mərhəmətli Allahın yaratdığında qətiyyən bir uyuşmazlıq tapmazsan. Bir başını qaldırıb göyə diqqət yetir, heç onda bir çat görürsənmi? Sonra göz gəzdirib təkrar bax. Göz zəlil və yorğun halda özünə tərəf dönəcəkdir (Mülk surəsi , 3-4)

Məgər Allahın göydən yağış yağdırdığını və onunla yer üzünü yaşıllığa bürüdüyünü görmürsənmi? Həqiqətən, Allah Lütfkardır, hər şeydən Xəbərdardır. (Həcc surəsi, 63)

Cinsi yolla çoxalan bitkilər

Havada çok fazla polen dolaşmasına rağmen bitkiler, sadece kendi türlerinden olan polenler kendilerine ulaştığında döllenme işlemini başlatırlar. Üstteki resimde polenlerini yayan bir bitki görülmektedir.

Bitkinin çiçəyində yerləşən erkək və dişi çoxalma orqanları vasitəsilə reallaşan çoxalma forması, cinsi yolla çoxalma adlandırılır. Hər çiçəyin forması, rəngi, sahib olduğu çoxalma hüceyrələrinin pərdələri, tac yarpaqları kimi xüsusiyyətləri hər bitki növünə görə fərqlənər. Strukturlardakı bu müxtəlifliyə baxmayaraq, bütün çiçəklərin vəzifələri əsasən eynidir. Bu vəzifələr; çoxalma hüceyrələrini hazırlamaq, paylamağa hazır hala gətirmək və özünə gəlib çatan digər çoxalma hüceyrəsini mayalamaqdır.

Çiçəklərin açmağa başladıqları dövrdə əmələ gələn çiçək tozları, bitkilərin erkək çoxalma hüceyrələridir. Vəzifələri, öz növlərinin çiçəklərindəki dişi orqanlara çata bilmək və aid olduqları bitkinin nəslinin davam etməsini təmin etməkdir.

Hər bitkinin tozcuqlarını göndərmək üçünsə özünəməxsus bir üsulu, ya da istifadə etdiyi bir mexanizmi vardır. Bəzi bitkilər böcəklərdən istifadə edər, bəziləri isə küləyin xüsusiyyətlərindən faydalanarlar. Şübhəsiz ki, bitkilərin tozlanmasındakı ən əhəmiyyətli məqam hər bitkinin təkcə öz növündən olan bir bitkini mayalandıra bilməsidir. Buna görə də doğru tozcuqların doğru bitkiyə getməsi olduqca əhəmiyyətlidir.

Bəs xüsusilə də yaz aylarında havada bu qədər çox növdə tozcuq hərəkət etdiyi halda, necə olur ki, mayalanmada heç bir qarışıqlıq baş vermir? Tozcuqlar uzun səfərlərə və dəyişən şərtlərə necə müqavimət göstərirlər?

Bütün bu sualların cavabı çiçək tozunun quruluşu və paylanma üsulları araşdırıldığında verilmiş olacaqdır.

Ölü toprak kendileri için bir ayettir; Biz onu dirilttik, ondan taneler çıkarttık, böylelikle ondan yemektedirler. Biz, orada hurmalıklardan ve üzüm-bağlarından bahçeler kıldık ve içlerinde pınarlar fışkırttık: Onun ürünlerinden ve kendi ellerinin yaptıklarından yemeleri için. Yine de şükretmiyorlar mı? Yerin bitirdiklerinden, kendi nefislerinden ve daha bilmedikleri nice şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah çok) Yücedir. (Yasin Suresi, 33-36)

Tozcuqlardan toxuma doğru...
Mükəmməl qablaşdırılmış genlər: Tozcuqlar

Bitkiler her üreme dönemlerinde havaya milyonlarca polen bırakırlar. Polenlerin sayıca bu kadar çok olmasının nedeni, herhangi bir etki ile oluşacak tehlikelere karşı bitkinin üremesinin garanti altına alınmasıdır.

Tozcuqlar ilk növbədə çiçəklərin erkək çoxalma orqanlarında hazırlanarlar və oradan da çiçəyin xarici hissəsinə doğru hərəkət edərlər. Bura çatdıqdan sonra da yetkinləşməyə başlayarlar və sonrakı nəsil üçün mayalanmağa hazır vəziyyətə gələrlər. Bu tozcuğun həyatındakı ilk mərhələdir.

Əvvəlcə tozcuğun quruluşuna bir qədər nəzər salaq. Tozcuq, gözlə görülməyəcək qədər kiçik bir mikroorqanizm (qayın ağacının tozcuğu 2, balqabağın tozcuğu isə 200 mikron böyüklüyündədir) (1 mikron=1/1000 mm). İçində böyük gövdəli bir hüceyrə (vegetativ hüceyrə) ilə iki sperma hüceyrəsi (generativ hüceyrə) vardır.

Tozcuq bir növ qutuya oxşayır. Tozcuğun içində bitkinin çoxalma hüceyrələri yerləşir. Bu hüceyrələrin əksəriyyəti xarici faktorlardan zərər görmədən canlılıqlarını qoruya bilmələri üçün çox yaxşı bir şəkildə saxlanılmalıdırlar. Buna görə də qutunun quruluşu olduqca möhkəmdir. Qutunun ətrafı "sporoderma" adlandırılan bir qabıq tərəfindən örtülmüşdür. Bu qabığın xaricində yerləşən və "ekzin" deyə adlandırılan təbəqə üzvi aləmin məlum olan ən bərk maddəsidir və kimyəvi quruluşu hələ də tam olaraq aydınlığa qovuşdurulmamışdır.(6) Bu maddə adətən turşuların və fermentlərin zərərlərinə qarşı çox davamlıdır. Həmçinin yüksək temperatur və təzyiqdən də təsirlənmir. Göründüyü kimi bitkilərin mövcudluğu, onların yaşamaları üçün zəruri olan tozcuqların qorunmaları məqsədiylə çox geniş tədbirlər alınmışdır. Tozcuqlar sanki xüsusi şəkildə qablaşdırılmışdır. Bu sayədə tozcuqlar hansı metodla daşınılırsa daşınsınlar, ana gövdələrindən kilometrlərlə uzaqlıqda belə canlılıqlarını davam etdirə bilərlər. Tozcuqların çox dözümlü bir maddəylə örtülmələriylə yanaşı, sayca çox olmaları da o bitkinin çoxalmasını zəmanət altına almış olar.

Tozcuqdakı bu müfəssəl quruluşda da göründüyü kimi, Allah yaratdığı hər şeydə bizə bənzərsiz sənətini göstərər və bunların üzərində düşünməyimizi istəyər. Buna Qurandakı bir çox ayədə diqqət çəkilmişdir:

Yer üzündə bir-birinə yaxın qonşu qitələr vardır; üzüm bağları, əkinlər, şaxəli-şaxəsiz xurma ağacları vardır. Onlar eyni su ilə suvarılır. Lakin verdikləri (barda və ləzzətdə) onların birini digərindən üstün edirik. Doğrudan da, bunda ağlından istifadə edən adamlar üçün dəlillər vardır. (Rad surəsi, 4)

Dış görünüş olarak hepsi birbirinden farklı olan polenler, içlerinde bitkilerin değerli üreme hücrelerinin saklandığı, son derece sağlam, milimetrenin binde biri büyüklüğündeki kutulardır.

Tozcuqların, mayalandıracaqları çiçəklərə çata bilmələri üçün adətən iki fərqli yol vardır: Mayalanma əməliyyatının ilk mərhələsi olan daşınma əməliyyatı, tozcuqları bir arının, bir kəpənəyin, ya da hər hansı bir böcəyin bədəninə yapışıb özlərini daşıtdırmaları və ya küləyin istiqamətində hərəkət edərək reallaşar.

İhtişamlı bir görüntüye sahip olan palmiye ağaçları da rüzgarları kullanarak döllenen bitkilerdendir.

Küləklə hərəkət edən tozcuqlar

Yer üzündəki bir çox bitki növü tozcuqlarını külək vasitəsiylə yaymaqla çoxalar. Bir çox çılpaqtoxumlu bitki, şam ağacları, palma və buna oxşar digər ağaclar və həmçinin çiçək açan bütün toxumlu bitkilərlə, alaq otlarının hamısı küləklərin köməyi ilə mayalanar. Külək tozcuqları bitkilərdən götürüb, eyni növə aid digər bitkilərə daşıyaraq onları mayalandırar.

Küləklə mayalanma əməliyyatında hələ də elm adamlarının izah etməkdə çətinlik çəkdikləri bir çox məqam və cavab gözləyən bir çox sual vardır. Məsələn, küləklə daşınan minlərlə tozcuq növündən hər biri, öz növünə aid olan bitkinin çiçəyini necə tanıyır? Bitkidən ayrılan tozcuqlar heç bir yerə ilişmədən bu bitkinin dişicik orqanlarına necə çatır? Mayalanma ehtimalının olduqca az olmasına baxmayaraq, minlərlə bitki, üstəlik də milyonlarla ildir ki, necə bu yolla mayalanır?

Məhz bu sualları cavablandırmaq məqsədiylə yola çıxan Kornel Universitetindən Karl J. Niklas və qrupu küləklə mayalanan bitkiləri tədqiq etməyə başlamışdırlar. Olduqca heyrətamiz nəticələr əldə etmişdirlər. Niklas və qrupu küləklə mayalanan bitkilərin havadan çoxlu miqdarda tozcuq tuta bilmələrini təmin edən, aerodinamik çiçək strukturlarının olduğunu kəşf etmişdirlər.

Bitkilərdəki bu aerodinamik quruluş nədir? Bunun necə bir təsiri vardır? Bu sualları cavablandıra bilmək üçün əvvəlcə "aerodinamik quruluş" anlayışı izah olunmalıdır. Havada hərəkət edən cisimlərə hava axınlarından qaynaqlanan bəzi qüvvələr təsir edir. Aerodinamik qüvvələr olaraq adlandırılan bu qüvvələr sayəsində, hərəkət etməyi bacara bilən cisimlər də "aerodinamik quruluşa sahib cisimlər" olaraq adlandırılırlar. Küləklə tozlanma üsulundan istifadə edən bəzi bitkilər məhz bu aerodinamik quruluşdan çox səmərəli bir şəkildə istifadə edirlər. Bu mövzudakı ən gözəl nümunə şam qozasının quruluşunda müşahidə olunur.

Kozalaklı Bir Bitkinin Üreme Şeması
A. Diploid Sporlu Döllenme B. Haploid Gametli Döllenme 1. Erkek kozalaklar 2. Dişi kozalaklar 3. Mayoz 4. Erkek kozalaklar 5. Erkek kozalağın kesiti 6. Mayoz bölünme için hazır olan erkek üreme hücreleri 7. Erkek üreme hücreleri 8. Polen taneleri (Erkek üreme hücrelerini taşıyan taneler) 9. Genç dişi kozalak 10. Dişi kozalağın kesiti 11. Mayoz bölünme için hazır olan dişi üreme hücreleri	12. Dişi üreme hücresi 13. Dişi kozalakta üreme hücrelerinin bulunduğu bölüm 14. Döllenme 15. Erkek polen taneleri rüzgarla dişi kozalağa taşınır. 16. Döllenme 17. Polen tüpü 18. Zigot 19. Embriyo 20. Olgun dişi kozalak 21. Tohumun kesiti 22. Embriyo 23. Dişi gametofit (besleyici doku) 24. Tohumun filizlenmesi 25. Kozalaklı yeni bitkinin gelişimi
Kozalaklı ağaçlar diğer bitki türleri arasında en ilginç üreme sistemine sahip olanlardan bir tanesidir. Yukarıdaki resimde bir kozalağın döllenme aşamaları görülmektedir.

Aerodinamik qozalar

Karl Niklas və qrupunun küləklə tozlanma hadisəsini öyrənmələrinə səbəb olan suallardan, bəlkə də, ən əhəmiyyətlisi, "necə ola bilər ki, havada bu qədər çox növdə tozcuq hərəkət etdiyi halda, bir bitki növünün tozcuqları başqa bir bitki növü tərəfindən tutulmur və yalnız öz növünə aid digər bitkilərə çatdırılır" sualı olmuşdur. Məhz bu sual elm adamlarını küləklə mayalanan bitkiləri, xüsusilə də qozaları öyrənməyə yönəltmişdir.

Olduqca uzun ömürləri və hündür boylarıyla tanınan qozalı ağaclarda, qozalar erkək və dişi strukturları meydana gətirirlər. Erkək və dişi qozalar eyni ağacda olduğu kimi fərqli ağaclarda da ola bilərlər. Qozalarda, tozcuqları daşıyan hava axınını özlərinə doğru çəkəcək xüsusi hazırlanmış kanallar vardır. Tozcuqlar, əmələ gələn bu kanallar sayəsində asanlıqla çoxalma yerlərinə gəlirlər.

Dişi qozalar, erkək qozalara nisbətən daha böyükdür və öz-özlüyündə böyüyərlər. Dişi qozaların mərkəzi oxlarının ətrafında xeyli miqdarda yarpaq bənzəri strukturlar olan "sporofil"lər vardır. Bunlar balıq pulcuğuna bənzəyən qabıq formasındakı strukturlardır. Sporofillərin daxili səthlərində iki ədəd yumurtacıq (yumurtanın yaradıldığı qisim) vardır. Qozalar tozlanmağa hazır olduğu vaxt bu qabıqlar iki tərəfə doğru açılır. Beləcə erkək qozadan gələn tozcuqların içəri daxil olmasına imkan yaranır.

1. Rüzgar 2. Ovül	3. Mikrofil 4. Pul
Dişi çam kozalağının etrafında yaratılan hava akımı tozlaşmada çok önemli rol oynar. Önce rüzgar kozalağın merkezine saptırılır. a) Merkezde eksen etrafında döndükten sonra pulların yüzeyini fırçalar b) Her pulun üzerinde hava, yumurta açıklığına yakın yerden aniden düzensiz bir şekilde dolanmaya başlar ve polenler bu bölgede birikir. c) Rüzgar yönüne paralel olarak kozalaklarda hava aşağıya ve pullara doğru gönderilir. Üstteki küçük resimde ise dişi kozalağın etrafındaki iğne yapraklar görülmektedir.

Bundan başqa tozcuqların asanlıqla qozanın içinə daxil olmasını təmin edən xüsusi köməkçi strukturlar da vardır. Məsələn, dişi qozaların pulcuqları yapışqan tüklərlə təchiz olunur. Bu tüklər sayəsində tozcuqlar mayalanma əməliyyatı üçün asanlıqla içəri daxil olurlar. Mayalanmadan sonra dişi qozalar nüvəyə sahib olan odun və dəmirə bənzər strukturlara çevrilərlər. Daha sonra nüvələr də əlverişli şərtlərdə inkişaf edərək yeni bitkiləri meydana gətirərlər. Həmçinin dişi qozaların çox təəccüb oyandıran bir xüsusiyyətləri daha vardır: Yumurtanın meydana gəldiyi qisim (yumurtacıq) qozanın mərkəzinə çox yaxındır. Bu da tozcuğun bu hissəyə çatması üçün bir maneə kimi görünür. Çünki qozanın daxili qisimlərinə çata bilmək üçün, qozanın daxilinə gedən xüsusi bir yoldan da keçməlidir. Bu ilk baxışda qozaların tozlanmasında əlverişsiz bir yol kimi görünməsinə baxmayaraq, aparılan araşdırmalar nəticəsində belə olmadığı aydın olmuşdur...(7)

Qozalardakı bu xüsusi mayalanma prosesinin necə reallaşdığını öyrənmək məqsədiylə bir qoza modeli hazırlanılaraq təcrübə aparılmışdır. Helium doldurularaq hazırlanmış qabarcıqlar hava axınına buraxılaraq hərəkətləri müşahidə edilmişdir. Bu qabarcıqların hava axınıyla asanlıqla hərəkət edərək, qozanın içindəki dar keçidlərdən heç bir çətinlik çəkmədən keçmə xüsusiyyətinə sahib olduqları məlum olmuşdur.

Daha sonra bu maket təcrübəsində müşahidə edilən qabarcıqların hərəkətləri xüsusi bir şəkilçəkmə metoduyla qeydə alınmışdır. Bir kompyuterin köməyi ilə görünüşlər təhlil edilərək küləyin istiqaməti və sürəti də təsbit edilmişdir.

Kompyuterdən əldə edilən nəticələrə görə qozaların küləyin hərəkətini üç istiqamətdə dəyişdirdiyi məlum olmuşdur. İlk növbədə küləyin istiqaməti budaqlar və yarpaqlar vasitəsiylə mərkəzə doğru yönləndirilmişdir. Daha sonra bu yerdəki külək burularaq yumurtanın yaradıldığı yerə doğru istiqamətlənmişdir. İkinci hərəkətdə qozanın bütün qabıqlarını sığallayan külək sanki bir burulğanmış kimi burularaq qozanın daxilinə keçən yerə yönəlmişdir. Üçüncüsündə isə qoza öz çıxıntıları sayəsində burulğanlığa səbəb olaraq, küləyin istiqamətini aşağıya doğru yönəltməklə qabıqlara istiqamətləndirmişdir.

Məhz bu hərəkətlər sayəsində havada uçan tozcuqlar çox vaxt hədəflərinə çata bilirlər. Burada diqqət yetirilməli olan məqam, şübhəsiz ki, bir-birini tamamlayan üç mərhələnin olması və bunların mütləq bir yerdə olmasının lazım olduğudur. Qozalardakı quruluşun mükəmməlliyi məhz bu məqamda ortaya çıxır.

Təkamül nəzəriyyəsi bütün canlılarda olduğu kimi bitkilərin də mərhələli şəkildə, müəyyən vaxt ərzində təkmilləşdiyini iddia edir. Təkamülçülərə görə bitkilərdəki qüsursuz strukturların yaranma səbəbi təsadüflərdir. Bu iddianın əsassızlığını görmək üçün təkcə qozalardakı çoxalma sisteminin sahib olduğu qüsursuz quruluşu araşdırmaq belə kifayət edər.

Kozalaklar kendi türlerine göre çeşitli yoğunluklara ve biçimlere sahip olurlar.

Çoxalma sistemi olmadan bir canlının nəslini davam etdirməsi qeyri-mümkündür. Bu qaçınılmaz həqiqət, əlbəttə ki, şam ağacı və qozaları üçün də etibarlıdır. Yəni, qozalardakı çoxalma sisteminin şam ağaclarının ilk yarandığı vaxtdan etibarən mövcud olması zəruridir. Qozalardakı bu mükəmməl quruluşun kortəbii surətdə və mərhələli şəkildə meydana gəlməsi də qeyri-mümkündür. Çünki küləyi qozalara tərəf istiqamətləndirən quruluşun, daha sonra bu küləyi kanala tərəf yönəldən ayrı bir quruluşun və ən axırda isə yumurtalığın olduğu yerə çatdıran kanalın, məhz bunların hər birinin qüsursuz şəkildə eyni anda meydana gəlmiş olması lazımdır. Bu üç quruluşdan biri əskik olduqda, bu çoxalma sisteminin çalışması qeyri-mümkündür. Qaldı ki, qozadakı yumurta hüceyrəsinin və onu mayalandıracaq sperma hüceyrələrinin də öz-özlərinə təsadüfən əmələ gəlmələrinin qeyri-mümkün olması da təkamül nəzəriyyəsi baxımından tam fərqli bir çıxılmaz vəziyyətdir.

Tək bir hissəsinin belə təsadüflər nəticəsində yaranması qeyri-mümkün olan belə bir sistemin bütün hissələrinin eyni anda təsadüflər nəticəsində yaranması, qeyri-mümkünlükdən də uzaq bir vəziyyətdir. Bu vəziyyət də təkamül nəzəriyyəsinin təsadüfən yaranma iddialarını hər cəhətdən etibarsız hala salır. Bu səbəbdən də, bu çox aydın bir həqiqətdir ki, qozalar ilk yarandıqları vaxtdan etibarən, əskiksiz bir şəkildə, bu qüsursuz sistemlə birlikdə Allah tərəfindən yaradılmışdırlar.

Şam ağaclarının, tozcuqların tutulmasını sürətləndirən başqa xüsusiyyətləri də vardır. Məsələn, yumurta hüceyrələrinin içində yerləşdiyi dişi qozalar adətən budaqların ucunda meydana gələr. Bu da tozcuqların itkisini minimuma endirər. Bundan əlavə şam qozasının ətrafındakı yarpaqlar küləyin sürətini azaltmaqla qozanın üzərinə daha çox tozcuq düşməsinə kömək edərlər. Qozanın ətrafındakı yarpaqların simmetrik düzülüşü də, hər hansı bir istiqamətdən gələn tozcuqların asanlıqla tutulmasına yardım edər.

Resimde görülen Amerikan melez çamının kozalaklarında da döllenmenin daha kolay gerçekleşmesi için yapraklar, polenlerin uçmasını engellemeyecek şekilde yerleştirilmiştir.

Bütün tozcuqların olduğu kimi, şam tozcuqlarının da növlərə görə fərqli formaları, böyüklükləri və sıxlıqları vardır. Bu sayədə hər bir tozcuq müxtəlif baxımdan küləyin təsirinə məruz qalar. Məsələn, bir növün tozcuqları başqa bir növün qozasının meydana gətirdiyi hava axınlarınyla hərəkət edə bilməyəcək bir sıxlığa malikdir. Bu səbəblə də qozanın meydana gətirdiyi hava axınının kənarına doğru çıxaraq torpağa düşərlər. Bütün qoza növləri öz növlərinin tozcuqları üçün ən əlverişli hava axınını meydana gətirər. Qozaların bu xüsusiyyəti təkcə tozcuqları tutmağa fayda verməz. Bitkilər, hava axınının meydana gətirdiyi bu süzgəc xüsusiyyətindən çox müxtəlif işlər üçün də istifadə edərlər. Məsələn, bu üsul sayəsində dişi qozalar, yumurta hüceyrələrinə zərər verə biləcək göbələk tozcuqlarının hərəkət istiqamətini də dəyişdirə bilərlər.

Bitkilər tərəfindən kortəbii surətdə havaya buraxılan tozcuqların öz növlərinə çata bilməsi üçün görülən tədbirlər yalnız bunlarla məhdudlaşmır. Bitkinin tozcuqlarının ehtiyacdan daha artıq miqdarda hazırlanması da, tozlanma əməliyyatını müəyyən yerə qədər zəmanət altına almış olar. Bu sayədə müxtəlif səbəblərlə baş verə biləcək tozcuq itkiləri bitkiyə təsir etməyəcəkdir. Məsələn, şam ağaclarındakı hər bir erkək qoza ildə 5 milyondan çox tozcuq hazırladığı halda, tək bir şam ağacı isə ildə 12,5 milyarda yaxın tozcuq hazırlayır ki, bu da digər canlıların çoxalma hüceyrələriylə müqayisədə olduqca heyrətamiz bir göstəricidir. (8)

Bununla yanaşı küləklə daşınan tozcuqların qarşısında daha bir çox maneə vardır. Bunlardan biri də yarpaqlardır. Tozcuqlar havada uçuşmağa başladıqları vaxt, yarpaqlara ilişib qalmalarının qarşısının alınması üçün, bir tədbir olaraq, bəzi bitkilər (fındıq, vələs, qoz və s.) yarpaqlamadan əvvəl çiçəkləyər. Bu səbəblə də tozlanma prosesi yarpaqların hələ tam formalaşmadıqları bir vaxtda baş vermiş olar. Qırtıckimilərdə və şamkimilərdə isə tozlanmanın asanlıqla baş verə bilməsi üçün çiçəklər bitkinin uc hissələrində yerləşmişdir. Beləliklə yarpaqlar tozcuğun hərəkətinə mane olmur.

Görülən bu tədbirlər sayəsində tozcuqlar olduqca uzaq məsafələrə qədər gedə bilirlər. Bu uzaqlıq bitkinin növünə görə dəyişər. Məsələn, üzərlərində hava kisəcikləri olan tozcuqların qət edə bilmədikləri məsafə, digər növlərə görə daha çox ola bilər. 2 ədəd hava kisəciyinə sahib olan şam tozcuqlarının güclü küləklərin vasitəsi ilə 300 km qədər uzağa daşına bildiyi müəyyənləşdirilmişdir.(9) Bununla yanaşı əsl əhəmiyyətli məqam, havada uçan minlərlə növ tozcuğun bəzən kilometrlərlə məsafəyə, eyni küləklərlə daşınması və bir qarışıqlığın olmamasıdır.

Tozcuqlar hədəfə tuşlanır

Külək yoluyla mayalanan bitkilərin bu heyrətamiz xüsusiyyətlərini daha yaxşı başa düşə bilmək üçün, belə bir nümünə ilə müqayisə apara bilərik:

Raketlər hədəflərinə çata bilmək üçün müəyyən bir yolla hərəkət etməlidirlər. Buna görə də raketin hər cür konstruksiyası, hədəfə çatmasını təmin edəcək şəkildə dəqiqliklə hesablanaraq hazırlanmışdır. Raketin xüsusiyyətləri, mühərrik gücü, uçuş sürəti kimi raket ilə əlaqədar və yağış, külək, sıxlıq kimi hava şərtləriylə əlaqədar mövzular ətraflı bir şəkildə proqramlaşdırılmalıdır. Həmçinin hədəfə alınmış bölgənin quruluşu və mühit şərtləri də ən incə təfərrüatına qədər bilinməlidir. Üstəlik bu təsbitlər dəqiq ölçmə işləriylə aparılmalıdır. Əks təqdirdə raket getdiyi yoldan kənara çıxar və hədəfə çata bilməz. Hədəfə tuşlanan bir raketin vəzifəsini müvəffəqiyyətlə tamamlaya bilməsi üçün bir çox mühəndis çox ətraflı bir şəkildə düşünməklə hərəkət etməlidir. Aydındır ki, hədəfə tuşlanmadakı müvəffəqiyyət, qrupun gərgin iş fəaliyyətinin, dəqiq hesablama işlərinin və istifadə etdiyi üstün texnologiyanın bir nəticəsi olacaq.

Qozalardakı qüsursuz çoxalma sistemlərində də, raketlərin hədəfə tuşlanmalarına bənzər şəkildə, hər şey çox dəqiq planlanmış, olduqca həssas nizamlama işləri görülmüşdür. Küləyin istiqaməti, qozaların sıxlıq fərqləri, yarpaqların forması kimi bir çox incəlik, xüsusi olaraq hazırlanmış və bitkilərin çoxalma planı bu məlumatlar əsasında qurulmuşdur.

Bitkilərdəki bu müfəssəl strukturların varlığı, ağla yenə bu mexanizmlərin necə meydana gəldiyi sualını gətirəcək. Bu suala yenə bir sualla cavab verək. Qozalardakı bu quruluş təsadüflərin əsəri ola bilərmi?

Raketlərdəki sistem uzun illərdir ki, görülən işlər nəticəsində, ağıl və məlumat sahibi, bu mövzuda ixtisaslaşmış mühəndislərin ciddi səyləri nəticəsində meydana gəlmişdir.

Bu mövzuda heç kimin bir şübhəsi yoxdur. Demək olar ki, raketlərlə eyni iş sisteminə sahib olan qozalardakı mürəkkəb quruluşlar da eyni şəkildə xüsusi olaraq dizayn edilmişdir. Bir raketin təsadüfən meydana gəldiyini iddia etmək, təsadüfi bir istiqamət üzrə hərəkət etdiyini söyləmək nə dərəcədə məntiqsiz bir iddiadırsa, oxşar şəkildə hədəfə tuşlanmış olaraq hərəkət edən tozcuqların fövqəladə hərəkətlərinin və qozalardakı müfəssəl quruluşun da təsadüflərlə meydana gəlmiş olduğunu söyləmək eyni dərəcədə məntiqsiz bir iddia olar.

Eyni şəkildə tozcuqların bu səfərdə öz müxtəlif yollarını tapa bilmə qabiliyyətinə və məlumata sahib olma ehtimalları da, əlbəttə ki, qeyri-mümkündür. Nəticə etibarilə tozcuq, bir hüceyrə toplusudur. Daha da dərinliyə getsək, şüursuz atomlardan ibarət olan bir varlıqdır. Tozcuqlarda belə bir qabiliyyət meydana gətirəcək bir şüur axtarmaq mümkün deyil. Şübhəsiz ki, bir qozanın bu qədər müfəssəl məlumatlarla dolu bir sistemdən istifadə edərək mayalana bilməsi, ancaq sonsuz bilik və qüdrət sahibi olan Allahın mükəmməl yaratması ilə reallaşar.

Şam ağaclarının mayalanmasındakı başqa bir əhəmiyyətli nöqtə də, küləklərə nəzarət edilməsidir. Küləklərin özlərinə verilən daşıma vəzifəsini nöqsansız bir şəkildə yerinə yetirmələri də, şübhəsiz ki, yenə də aləmlərin Rəbbi olan Allahın, göydən yerə qədər hər bir işi nəzarətində saxlaması sayəsindədir. Allah bu vəziyyəti bir ayəsində belə bildirir:

Biz küləkləri dölləndirici (buludlarda su əmələ gətirən, bitkiləri tozlandıran bir vasitə) kimi göndərdik... (Hicr surəsi, 22)

Yer üzündəki bütün bitki növləri istisnasız bu əməliyyatları yerinə yetirirlər. Hər bir növ özünün etməli olduğu şeyləri, ilk yarandığı vaxtdan etibarən bilir. Hava axınının köməyi ilə reallaşan bu hadisənin baş tutma ehtimalının olduqca az olmasına baxmayaraq, milyonlarla ildir ki, heç bir ləngimə olmadan davam edir. Göründüyü kimi hər şey çox yerli yerində və mükəmməl bir vaxtda reallaşır. Çünki bu mexanizmlərin hər biri, bütöv bir halda və həmçinin bir yerdə işləmək məcburiyyətindədir. Biri əskik olduqda və ya işləmədikdə bitkinin nəslinin tükənməsi qaçınılmazdır.

Nə bir hissəsində, nə də bütünündə özlərinə aid bir ağıl, iradə və ya şüur olduğu müşahidə olunmayan bu sistemlər, çox aydındır ki, hamısına hər an nəzarət edən, hər şeyi ən müfəssəl şəkildə planlaşdıran, sonsuz bir güc və bilik sahibi olan Allahın əmri və yaratması ilə bu inanılmaz hadisələrdə rol oynayırlar. Canlı-cansız hər şeyin və hər hadisənin meydana gəlməsi Allahın hər an yaratması ilə reallaşır. Allah bu sirri bir ayəsində insanlara belə bildirir:

Yeddi göyü və yerdən də bir o qədərini yaradan Allahdır. Vəhy onların arasında ona görə nazil olur ki, Allahın hər şeyə qadir olduğunu və Allahın hər şeyi elmi ilə əhatə etdiyini biləsiniz.(Talaq surəsi, 12)

Mövzuyla əlaqədar belə bir nümunə daha verə bilərik: Hər bir elementin düşünülərək hazırlandığı, problemsiz işləyən texnoloji bir alət, bir zavod və ya bir bina gördüyümüzdə bunların layihəçilərinin olduğundan heç şübhə duymuruq. Bütün bunların şüurlu kəslər tərəfindən hazırlandığını və mütləq hər bir mərhələsinə nəzarət olunduğunu da bilirik. Heç kim çıxıb da bunların öz-özlərinə vaxt keçdikcə yarandığını iddia etməz. Planlaşdıran adamın ağlını və sənətini gördüyü işlər dərəcəsində təqdir edirik, hörmət edirik, ondan təriflə bəhs edirik.

Məhz yer üzündəki bütün canlılar da çox həssas tarazlıqlara bağlı olaraq, hər incəliyi müfəssəl şəkildə planlanmış sistemlərlə birlikdə yaradılmışlar. Bunu istisnasız başımızı çevirdiyimiz hər yerdə görərik. Bütün canlılar bizə özlərini yaradan Allahı tanıdırlar. Şübhəsiz ki, burada tərifə layiq olan, bütün canlıları sahib olduqları qabiliyyətlərlə birlikdə yaradan Allahdır. Yer üzündəki hər şey kimi bütün bitkilər də Allahın xüsusi olaraq yaratdığı sistemlər sayəsində varlıqlarını davam etdirirlər, yəni Onun nəzarəti altındadırlar:

Göylərdə və yerdə nə varsa, Onundur. Həqiqətən, Allah heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır (Qani), Tərifəlayiqdir. (Həcc surəsi, 64)

Qeybin açarları Onun yanındadır, Onları yalnız O bilir. O, quruda və dənizdə nələr olduğunu bilir. Onun xəbəri olmadan yerə düşən bir yarpaq belə yoxdur. Yerin qaranlıqlarındakı bir toxum, yaş və quru da daxil olmaqla, hamısı (və hər şey) açıq-aydın bir (Lövhi-Məhfuzda) kitabdadır. (Ənam surəsi, 59)

Tozcuq daşıyıcıları iş başında

Bəzi bitki növlərinin öz tozcuqlarını böcəklər, quşlar, arılar və kəpənəklər kimi heyvanlara daşıtdıraraq çoxaldıqlarından bəhs etmişdik.

Tozcuqlarını heyvanların vasitəsilə ətrafa paylayan bitkilərlə bu paylama vəzifəsini yerinə yetirən heyvanlar arasındakı əlaqələr müşahidəçiləri heyrətə salır. Çünki bu canlılar qarşılıqlı bir alış-verişi həyata keçirmək üçün, bir-birlərinə təsir edəcək və bir-birlərini cəzb edəcək üsullardan məharətlə istifadə edərlər. Əvvəllər ümumi bir qənaət olaraq bitkilərin heyvanlarla olan əlaqələrdə böyük bir rola sahib olmadıqları zənn edilirdi. Halbuki araşdırmalar bu qənaətin tam tərsi olan bir nəticəni verdi: Bitkilər heyvanlardakı hərəkət və davranışlara bilavasitə təsir göstərirlər.

Məsələn, bitkilərdəki rəng siqnalları quşlara və digər heyvanlara hansı meyvələrin yetkinləşib yayılmağa hazır olduğunu xəbər verir. Çiçəklərin rəngi ilə əlaqədar olan nektar miqdarı da, mayalandırıcının çiçək üzərində daha uzun müddət qalmasını təmin edərək mayalanma ehtimalını artırır. Xüsusi çiçək qoxuları da doğru mayalandırıcını tam lazımi vaxtda özlərinə doğru çəkər. Bitkilər çox aktiv bir şəkildə heyvanlara təsir edirlər. İstifadə etdikləri xüsusi strategiyalarla tozcuqlarını daşıyacaq heyvanları mükəmməl bir şəkildə istiqamətləndirirlər.(10)

Bunlardan başqa bitkilər məqsədlərinə nail ola bilmək üçün bəzi hallarda yanıldıcı üsullardan da istifadə edirlər. Tozlanmanı təmin edəcək heyvan adətən bitkinin qurduğu tələyə düşər və beləliklə bitki öz məqsədinə nail olar.

Resimlerde görülen değişik türlere ait böcekler bitkiler için birer polen taşıyıcısı gibi görev yaparlar. Allah böceklerle çiçekleri birbirleriyle tam bir uyum içinde yaratmıştır. Örneğin soldaki resimde görülen arının bacağında polen taşıması için yaratılmış olan, özel tüylerden oluşan bir sepet görülmektedir.

Bitkilərin istifadə etdiyi üsullar: Rəng, görünüş və qoxu əlaqəsi

Tozcuq daşıyan heyvanlar üçün rənglər, çiçəklərin nə qədər uzaqda olduğunu büruzə verməklə yanaşı, çiçəkdə nektar olub-olmadığını da xəbər verirlər. Mayalandırıcı böcəklər yaxınlaşdıqda çiçəkdə olan qoxu və görünüş kimi xəbərdaredici siqnallar böcəyə nektarın olduğu yerə qədər yol göstərərlər. Çiçəklərdəki rəng müxtəlifliyi mayalandırıcını nektarın olduğu mərkəzə doğru yönəldir və mayalanmanı təmin edir.(11)

Bitkilər də sahib olduqları bu rənglərin özlərinə rəhbərlik etdiklərindən xəbərdardırlar. Hətta bu xüsusiyyətdən olduqca şüurlu bir şəkildə istifadə edərək heyvanları aldadırlar. Bəzi bitkilər böcəkləri özlərinə çəkə biləcək nektarlara sahib olmadığı halda nektar daşıyan çiçəklərin rəng xüsusiyyətlərinə sahibdirlər. Aralıq dənizi iqlimində yerləşən meşəlik ərazilərdə bir yerdə yaşayan bənövşəyi zəngçiçəyi ilə səhləbkimilərin bir növü olan Qırmızı Sefalanda orxideyası bitkisi bu mövzuya gözəl bir nümunədir. Bənövşəyi zəngçiçəkləri arılar üçün cəlbedici bir nektar ifraz etdiyi halda, Qırmızı Sefalanda orxideyası bu əməliyyatı yerinə yetirəcək xüsusiyyətlərə sahib deyil. Hər baxımdan bir-birindən fərqlənən bu iki bitkinin mayalanmasını təmin edən şey isə yerli adı "eşşək arısı" olan çöl arısıdır. Çöl arıları, zəngçiçəyinin mayalanmasını təmin etməklə yanaşı, Qırmızı Sefalanda orxideyasını da mayalama ehtiyacı duyarlar. Nektarı olmadığı halda bir bitkini mayalandıran arılar elm adamlarının diqqətini çəkmiş və bunun səbəbini araşdırmışlar.(12)

Lantana çiçeği gibi bazı çiçekler, renklerini değiştirerek, böceklere nektar durumları hakkında bilgi verebilirler.

Bu sualın cavabı "spektroflürometr" olaraq adlandırılan bir alət ilə aparılan tədqiqatlar nəticəsində ortaya çıxmışdır. Buna görə də çiçəklərin yaydığı şüaların dalğa uzunluqlarını, çöl arılarının seçə bilmədiyi məlum olmuşdur. Yəni insanlar bənövşəyi zəngçiçəyi ilə Qırmızı Sefalanda orxideyasının saçdığı şüaların dalğa uzunluqlarını ayırd edib, çiçəkləri müxtəlif rənglərdə görə bildikləri halda, çöl arıları bunu görə bilməzlər. Rəng, tozcuq daşıyıcılar üçün əhəmiyyətli bir faktor olduğundan nektar ifraz edən zəngçiçəyinə doğru gedən arı, onun yanında olan və eyni rəngdə gördüyü, ancaq nektarı olmayan Qırmızı Sefalanda orxideyasına da qonaraq mayalanmasını təmin edər. Göründüyü kimi bu orxideya, zəngçiçəyi ilə olan "gizli bənzərliyi" sayəsində nəslini davam etdirə bilir.

Bəzi bitki növləri isə çiçəklərinin rəngini dəyişdirməklə, elə bil, tozcuqlar barəsində böcəkləri xəbərdar edərlər. Bu mövzuyla əlaqədar belə bir nümunə verə bilərik:

Təbiətşünas alim Fritz Müller bir məktubunda Braziliya meşələrində bitən lantana adlı bir bitkidən bəhs edirdi:

Burada üç gündür ki, rəng dəyişdirən bir lantana çiçəyi var. İlk gün sarı idi, ikinci gün narıncı, üçüncü gün isə bənövşəyi oldu. Müxtəlif kəpənəklər bu çiçəyə qondu. Görə bildiyim qədər bənövşəyi çiçəklərə heç toxunulmadı. Bəzi böcəklər xortumlarını həm sarı, həm də narıncı çiçəklərə saldılar, digərləri isə birinci gün sarı çiçəklərə. Mən bunun maraqlı bir vəziyyət olduğunu düşünürəm. Əgər çiçəkdəki nektar ilk günün sonunda azalsa çiçək böcəklər tərəfindən daha az hiss edilməyə başlayar; əgər rəngi dəyişməsə kəpənəklər xortumlarını daha əvvəl mayalanmış olan çiçəklərə salaraq vaxt itirəcəkdilər.(13)

Müllerin də müşahidə etdiyi kimi çiçəyin rənginin dəyişməsi həm bitkinin, həm də mayalandırıcının xeyrinədir. Çiçəkləri rəng dəyişdirən bitkilər, çiçəkləri gənc olduğunda mayalandırıcılara bol miqdarda nektar verərlər. Çiçəklər yaşlandıqca təkcə rənglərini dəyişdirməklə kifayətlənməz, həmçinin daha az nektar saxlayarlar. Beləcə mayalandırıcılar nektarı olmayan və ya az miqdarda nektarı olan, buna görə də rəngi dəyişən meyvəsiz bitkilərə getməyərək enerjiyə qənaət etmiş olurlar.

Bitki tərəfindən bir böcəyin və ya quşun diqqətini çəkmək məqsədiylə istifadə edilən üsullardan biri də çiçəklərin yaydıqları qoxulardır. Bizim yalnız xoşumuza gələn çiçək qoxuları, əslində böcəklərin diqqətini çəkmək məqsədiylə ifraz olunur. Çiçəyin yaydığı qoxu da ətrafdakı böcəklər üçün yol göstərici rəhbər xüsusiyyətinə malikdir. Qoxunu alan böcək, bu qoxunun gəldiyi yerdə özü üçün dadlı bir nektar toplanmış olduğunu hiss edər. Qarşılıqlı surətdə reallaşan bu xəbərləşmə vəsiləsiylə böcək hiss etdiyi qoxunun gəldiyi yerə doğru gedər. Böcək çiçəyə çatdığı vaxt nektarı almaq üçün çalışacaq və tozcuqlar üzərinə yapışacaqdır. Həmin böcək qonduğu başqa bir çiçəyə, daha əvvəl bədəninə yapışan tozcuqları buraxacaq və bu sayədə bitki mayalanmış olacaq. Böcəyin gördüyü bu əhəmiyyətli işdən xəbəri belə yoxdur. Onun məqsədi sadəcə qoxusunu hiss etdiyi nektara çatmaqdır.

Nilüferler suyun üstünde açan çiçeklerinde bulunan polenlerini taşıtmak için beyaz renge duyarlı olan kınkanatlıları kullanırlar. Nilüferlerin döllenmesinde ilginç olan yön bu beyaz rengin döllendikten hemen sonra pembeye dönüşmesidir. Çiçeğin renginin değişmesi kınkanatlılar için, çiçeğin başka bir böcek tarafından döllendiği ve poleninin bittiği anlamına gelmektedir.

Bitkilərin aldadıcı üsulları

Bəzi bitkilərin aldadıcı üsullardan istifadə etdiklərindən bəhs etmişdik. Bu bitki növlərinin böcəklərin diqqətini çəkəcək nektarları yoxdur. Bu cür bitkilər böcəklərə olan bənzərliklərdən faydalanaraq mayalanarlar. Səhləbkimilərin bir növü (mirror orchid) arılara təsir edə bilmək üçün dişi bir arının görünüşünə və rənginə malikdir. Hətta səhləbkimilərin bu növü daha asan yolla erkək arıların diqqətini özlərinə çəkə bilmək üçün yararlı bir kimyəvi xəbərdarlıq yayıb, təsir edici bir feromon (xüsusi bir ifrazat) belə hazırlaya bilirlər.

Kipr Arı Orxideyası (Cyprus bee orchid) da mayalanma əməliyyatının reallaşması üçün arı təqlidi edən çiçəklərdən biridir. Bu metoddan istifadə edən səhləbkimilərin sayı olduqca çoxdur və tətbiq etdikləri üsullar da bir-birlərindən fərqlidir. Bəziləri başı dik vəziyyətdə olan dişi bir arını təqlid etdiyi halda, bəzilərinin başı isə aşağı doğru əyilmişdir.

Məsələn, sarı səhləbkimilər ikinci metoddan istifadə edirlər. Bunun səbəbi mayalanma formalarındakı fərqlərdir.(14)

Yukarıdaki resimlerde solda Kıbrıs Arı Orkidesi, sağda ise bu orkideyi dişi arı zannettiği için döllemeye çalışan erkek arı görülmektedir. Erkek arı, orkideyi döllemek için bir süre uğraşır. Bu sırada arının başına, orkidenin üreme organındaki polenler yapışır. Arı daha sonra gideceği aynı şekle sahip orkidelere bu polenleri bulaştırır. Orkidelerle arılar arasında evrimle hiçbir şekilde açıklanamayacak, her detayı çok ayrıntılı bir şekilde planlanmış bir uyum vardır. Bu uyum bize yeryüzündeki tüm varlıklar gibi orkideleri ve arıları da Allah'ın yarattığını gösterir.

Dişi arı təqlidi edən səhləbkimilərin digər bir növü də Yalançı Arı orxideyasıdır. Bu səhləbkimilər dişi arıların xarici görünüşlərini o qədər mükəmməl təqlid edərlər ki, təkcə erkək arılar bu səhləbkimilərlə maraqlanar. Dişi arılar bu orxideyalarla heç maraqlanmazlar. Səhləbkimilər ailəsinin bəzi üzvləri isə arılara verəcək nektarları olmasa da arıları özlərinə tərəf çəkməyi bacararlar. Yenə dişi arı təqlidi edib diqqət çəkici bir qoxu ifraz edərək erkək çöl arısının çiçəyin alt hissəsində yerləşən qisminə qonmasını təmin edərlər. Çiçəyə qonan çöl arısı cütləşməyə çalışar və nəticədə də çiçəyin üzərindəki tozcuqları bədəninə bulaşdırar. Bu aldanışın nəticəsində isə bədəninə yapışan tozcuqları eyni məqsədlə qonduğu başqa bir orxideya çiçəyinə daşıyar.(15)

Heyvanların dişilik xüsusiyyətini təqlid edən başqa bir bitki isə çəkic orxideyasıdır. Cənubi Avstraliyada yetişən bu orxideyanın çoxalma mexanizmi heyrət oyandıracaq qədər maraqlıdır. Ürək formasında tək bir yarpağa sahib olan çəkic orxideyaları eynilə dişi it arılarına bənzəyərlər. Bu çöl arılarının yalnız erkəkləri uça bildiyi halda, dişiləri qanadsız olub vaxtlarının böyük bir hissəsini torpağın altında keçirərlər. Dişi çöl arıları cütləşmə vaxtı gələndə, erkək arıların onlara asanlıqla çatması üçün torpağın altından çıxaraq çəkic orxideyasına dırmaşarlar. Orxideyanın üzərinə çıxdıqlarında cütləşmək məqsədiylə bir qoxu ifraz edərlər və erkək arının gəlməsini gözləyərlər.

Resimlerde sadece birkaç tane örneği görülen arı taklidi yapan orkideler, gerçekte sayı olarak çok fazladırlar. İlginç olan bu çiçeklerin her birinin kendisini başka bir cins arıya benzetmesidir. Böyle kusursuz bir benzerliğin tesadüfen gerçekleştiğini iddia etmek elbette ki son derece gülünç olacaktır. Orkideler bu özelliklere sahip olarak Allah tarafından yaratılmışlardır.

Erkək çöl arılarının xüsusiyyəti isə, orxideyalara dişi arılardan iki həftə tez gəlmiş olmalarıdır. Bu olduqca maraqlı bir vəziyyətdir. Çünki ortada dişi çöl arısı yoxdur, amma dişi çöl arılarına eynilə bənzəyən və mayalanmağı gözləyən orxideyalar vardır və erkək çöl arıları orxideyaya gəldiklərində, dişi arıların yaydığı qoxunun bənzəri ilə qarşılaşarlar. Çünki orxideya dişi arıların qoxusuna bənzər bir qoxu yayır. Bu qoxunun təsiriylə də erkək arılar orxideyanın yarpağına qonarlar. Orxideya, yarpağının bir hissəsini hərəkət etdirərək arının öz çoxalma orqanına düşməsini təmin edər. Arı çiçəkdən xilas olmağa çalışarkən bu anda tozcuq yüklü iki kisəcik başının arxasına və kürəyinə yapışar. Beləcə arı başqa bir orxideyaya qonduqda, kürəyinə yapışan tozcuqlar digər orxideyanın mayalanmasını təmin edər.(16) Göründüyü kimi çəkic orxideyası və arı arasında olduqca ahəngdar bir əlaqə vardır. Bu ahəngdarlıq bitkilərin çoxala bilməsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki müvəffəqiyyətli bir tozlanma baş tutmadıqda, yəni, böcəkdən gələn tozcuqlar eyni növə aid bir bitkiyə çatmadıqda mayalanma prosesi də reallaşmayacaq.

Çəkic orxideyası ilə çöl arıları arasındakı bu ahəngdarlığın təbiətdə bir çox nümunəsi vardır. Çiçəklərin quruluşlarındakı fərqliliklər bəzən bu ahəngdar əlaqənin səbəbi ola bilir. Məsələn, bəzi böcəklər üçün bəzi çiçəklərin içinə girə bilmək olduqca asandır, çünki çiçəyin tozcuqlarının yerləşdiyi qisim açıqdır, böcəklər və arılar bu yerdən asanlıqla girib tozcuqlara çata bilərlər. Bəzi bitkilərdə isə yalnız müəyyən heyvanların girə biləcəyi böyüklükdə bir nektar girişi vardır. Məsələn, arılar çiçəkdəki nektara çata bilmək üçün bəzən bu aralardan özlərini içəriyə tərəf itəliyərlər. Halbuki arıların asanlıqla yerinə yetirdiyi bu əməliyyatı yerinə yetirmək başqa canlılar üçün çox çətin, hətta qeyri-mümkündür.

Normal çiçəklərdən fərqli olaraq daha uzun çiçək tacı borusuna sahib olan bitkilər isə, ağız quruluşlarından ötrü arılar və bəzi böcəklər tərəfindən mayalanarlar. Yalnız gecə kəpənəkləri və güvələr kimi uzun dilli böcəklər, uzun çiçək tacı borusuna sahib olan bu çiçəkləri mayalandıra bilərlər.(17)

Üstteki resimlerde dişi yaban arısı zannettiği için bir çiçekle çiftleşmeye çalışan erkek bir yaban arısı görülmektedir. Yanda görülen Çekiç Orkideleri ise dişi arıların sadece rengini, şeklini ve tüylerle kaplı alt kısımlarını taklit etmekle kalmazlar, dişi arıların salgıladıkları kokunun da aynısını taklit edebilirler.

Bütün nümunələrdə də göründüyü kimi bəzi çiçəklərin strukturlarına eynilə bənzəyən bir struktura sahib olan böcəklərlə, bu çiçəklər arasında olduqca qüsursuz bir ahəngdarlıq vardır.

Bir qıfıl və açar əlaqəsi şəklində olan bu ahəngdarlıq təkamülçülərin iddia etdikləri kimi təsadüflərlə meydana gəlməsi qeyri-mümkündür. Üstəlik bu ahəngdarlığın təsadüflərlə meydana gəlməsini gözləmək, yenə təkamülçülərin müdafiə etdiyi təbii seleksiya məntiqiylə ziddiyyət təşkil edir. Çünki təkamülçülərin təbii seleksiya iddialarına görə, ətraf mühitə adaptasiya ola bilməyən bir canlı, ya özündə yeni mexanizmlər meydana gətirməli, ya da yavaş-yavaş yox olmalıdır. Bu vəziyyətdə isə təbii seleksiya mexanizminə görə bu bitkilər xüsusi çiçək quruluşlarından ötrü daşıyıcı böcəklər tərəfindən mayalanmayacaqları üçün yox olacaqlar və ya çiçəklərinin formasını dəyişdirmək məcburiyyətində qalacaqlar. Yenə eyni şəkildə ağız quruluşlarından ötrü təkcə bu çiçəkləri mayalandıra bilən böcəklər də, ya qida tapa bilmədikləri üçün yox olacaq ya da qida toplamaqda istifadə etdikləri orqanlarının quruluşunu dəyişdirəcəklər.

Halbuki uzun çiçək tacına sahib bitkilərə və ya digər bitkilərə baxdığımızda hər hansı bir adaptasiyanın, yəni, dəyişikliyin, ya da başqa bir əlavə mexanizmin meydana gəlmədiyini görərik. Eyni şəkildə kəpənəklər və güvələr kimi canlılarda hər hansı bir adaptasiya müşahidə olunmur.

Bu çiçəklər də, onları mayalandıran daşıyıcıları da çox uzun illərdən bəri həyatlarını eyni ahəngdarlıq içərisində davam etdirirlər.

Bura qədər izah edilənlər, bir neçə müxtəlif növdəki bitkinin nəsillərini davam etdirə bilmələri üçün müraciət etdikləri üsulların qısa bir xülasəsi idi. Hər hansı bir biologiya kitabında bütün incəliklərini tapacağınız bitkilərin tozlanması əməliyyatının səbəbləri haqqında eyni qaynaqlar qaneedici bir şərh gətirə bilməzlər. Çünki yerinə yetirilən hər bir əməliyyatda, bitkiyə aid edə bilməyəcəyimiz düşünmək, mühakimə yürütmək, qərar vermək, planlaşdırmaq kimi xüsusiyyətlər ön plandadır. Halbuki bir bitkinin bu hərəkətləri reallaşdıracaq bir şüurunun olmadığını hamımız bilirik. Bitkinin bütün bu əməliyyatları öz iradəsiylə yerinə yetirdiyini söylədiyimiz təqdirdə qarşımıza necə bir ssenari çıxacağına baxın:

Bitki aerodinamik quruluşunun külək ilə tozlanmağa uyğun olduğunu "düşünər" və ondan sonra gələn hər nəsil eyni metoddan istifadə edər. Digərləri isə küləkdən kifayət qədər faydalana bilməyəcəklərini "başa düşər" və bu səbəblə də tozlandırma əməliyyatı üçün böcəklərdən istifadə edərlər. Çoxala bilmək üçün böcəkləri özlərinə tərəf çəkmələrinin lazım olduğunu "bilir" və bunu təmin etmək üçün müxtəlif üsulları sınaqdan keçirirlər. Əvvəlcə böcəklərin hansı şeylərdən xoşlandıqlarını müəyyənləşdirirlər. Bunu müəyyənləşdirə bilmələri üçün böcəkləri müşahidə etmələri, müxtəlif tədqiqat işləri aparmaları lazım gələr. Hansı nektar və qoxunun hansı böcəyə təsir etdiyini öyrəndikdən sonra müxtəlif kimyəvi əməliyyatlar yerinə yetirərək qoxular hazırlayar və bunu tam lazım olan vaxtı müəyyənləşdirərək ifraz edərlər. Nektarı böcəklər üçün cəlbedici edən dadın tərkibindəki maddələrin miqdarını müəyyənləşdirər və bunu da özləri hazırlayarlar. Nektar və qoxu böcəkləri özlərinə çəkmədə kifayət etmirsə düşünüb başqa bir üsulu sınamağa qərar verər və belə vəziyyətlərdə "aldadıcı təqlidlər" edərlər. Hətta öz növlərindən başqa bir bitkiyə çatacaq tozcuqların ölçülərini və gedəcəkləri məsafəni "hesablayar" və buna görə də ən uyğun şəkildə və ən münasib vaxtda tozcuqlarını hazırlayarlar. Tozcuqların yerinə çatmasına mane ola biləcək ehtimalları "düşünür" və bunlara qarşı "tədbirlər görürlər".

Bazı çiçekler gece açarlar bu yüzden de gece yaşayan canlılar tarafından döllenirler. Gece çiçeklerini dölleyen hayvanlardan bir tanesi de çiçeklerdeki nektar ile beslenen yarasalardır. Yarasalar tarafından döllenen ve beyaz, yeşilimsi ve mor renklere sahip olan bu gece çiçekleri öyle güçlü bir kokuya sahiptirler ki, karanlıkta uçan kör yarasalar bu sayede onları kolaylıkla bulabilirler. Bu çiçekler ayrıca çok bol miktarda nektar da üretirler. Görüldüğü gibi her iki canlı da kusursuz bir uyum içindedir. Bu uyumu yaratan, hiç kuşkusuz ki Rahman ve Rahim olanAllah'tır. 18 (üstte solda)

Avize ağacı bitkisinin üzerinde büyük yapraklardan oluşan bir rozet şekli, bunun da merkezinde krem renkli çiçekleri taşıyan bir sap bulunur. Avize ağacının özelliği polenlerinin eğimli bir bölgede bulunmasıdır. Bu yüzden bitkinin erkek üreme organlarında bulunan çiçek tozunu ancak eğimli bir ağız yapısına sahip olan bu güve toplayabilir. Güve çiçek tozlarını birbirine bastırıp top şekline sokar ve bunu başka bir avize ağacı çiçeğine götürür. Önce çiçeğin dibine iner ve kendi yumurtalarını bırakır. Sonra tepeciğe çıkar ve çiçek tozu topunu buraya vurarak polenlerin dökülmesini sağlar. Bir süre sonra yumurtalardan güve tırtılları çıkar ve bu polenlerle beslenirler. Eğer güveler olmasa avize ağaçları kendi kendilerini dölleyemezler .19 (üstte sağda)

Əlbəttə ki, belə bir ssenarinin reallaşması qeyri-mümkündür, hətta bu ssenari tamamilə məntiq qaydalarına ziddir. Bütün bunlar adi bir bitki tərəfindən həyata keçirilə bilməz. Çünki bir bitki düşünə bilməz, vaxtı hesablaya bilməz, ölçü və forma təsbit edə bilməz, küləyin sürətini və istiqamətini müəyyənləşdirə bilməz, mayalana bilmək üçün nə cür üsullara ehtiyacı olduğunu da müəyyənləşdirə bilməz, heç tanımadığı bir heyvanın diqqətini özünə çəkməsinin lazım olduğunu düşünə bilməz, üstəlik bunu təmin etmək üçün hansı üsullardan istifadə edə biləcəyinə qərar verə bilməz.

Bu incəliklər nə qədər çoxaldılırsa çoxaldılsın, hansı istiqamətdən yaxınlaşılırsa yaxınlaşılsın, nə cür məntiqlər qurulursa qurulsun bitkilərlə heyvanlar arasındakı bu əlaqədə bir fövqəladəlik olduğu nəticəsi dəyişməyəcək.

Bazı çiçeklerde nektar çiçeğin derinliklerinde bulunur. Bu da böceklerin ve kuşların nektar toplamalarını, yani çiçeğin döllenmesini zorlaştıracak bir dezavantaj gibi görünür. Oysa çiçeler için böyle bir şey söz konusu bile değildir. Çünkü Allah, nektarı derinlerde bulunan çiçeklerin özelliklerine tıpatıp uygun yapılara sahip canlılar yaratarak bu bitkilerin de döllenmesini sağlamıştır.

Çünki bu canlılar bir-birləriylə ahəngdar yaradılmışlar. Bu qüsursuz ahəngdarlıq bizə həm çiçəkləri, həm də böcəkləri yaradan gücün hər iki canlını da çox yaxşı tanıdığını, onların hər cür ehtiyacından xəbərdar olduğunu və onları bir-birlərinə uyğun şəkildə yaratdığını göstərir. Hər iki canlı onları çox yaxşı tanıyan və bilən, aləmlərin Rəbbi olan, hər şeydən xəbərdar olan Allahın əsəridir. Onların vəzifəsi Allahın böyüklüyünü, uca qüdrətini, qüsursuz sənətini insanlara göstərib tanıtmaqdır.

Bitki nə öz varlığından, nə də həyata keçirdiyi bu möcüzəvi əməliyyatlardan xəbərdardır. Çünki, o, sahib olduğu hər bir xüsusiyyəti planlaşdıran, kainatdakı hər şey kimi özünü də yaratmış olan və hər an yaratmağa davam edən Allahın nəzarətindədir ki, bu həqiqəti də Allah Quranda bizlərə bildirir:

Bitkilər və ağaclar (Ona) səcdə edirlər. (Rəhman surəsi, 6)

Erkek yaban arılarının özelliğiyse orkidelere dişi arılardan iki hafta önce zaten gelmiş olmalarıdır. Bu son derece ilginç bir durumdur. Çünkü ortada dişi yaban arıları yoktur ama dişi yaban arılarına tıpatıp benzeyen ve döllenmeyi bekleyen orkideler vardır. Ve erkek yaban arıları orkideye geldiklerinde, dişi arıların yaydığı kokunun benzeri ile karşılaşırlar. Çünkü orkide, dişi arıların kokusuna benzer bir koku yaymaktadır. Bu kokunun da etkisi ile birlikte erkek arılar orkidenin yaprağına konarlar. Orkide, yaprağının bir bölümünü hareket ettirerek arının kendi üreme organına düşmesini sağlar. Arı çiçekten kurtulmaya çalışırken bu sırada polen yüklü iki kesecik kafasının arkasına ve sırtına yapışır. Böylece arı başka orkidelere gittiğinde, sırtına yapışan polenler diğer orkidelerin döllenmesini sağlar.16 Görüldüğü gibi Çekiç Orkidesi ve arı arasında son derece uyumlu bir ilişki söz konusudur. Bu uyum bitkilerin üreyebilmesi için son derece önemlidir. Çünkü başarılı bir polenleşmenin sağlanamaması, yani böcekten gelen polenlerin aynı türde bitkiye iletilmemesi durumunda döllenme gerçekleşmeyecektir.

Çekiç Orkidesi ve yaban arıları arasındaki bu uyumun doğada pek çok örneği vardır. Çiçeklerin yapılarındaki farklılıklar bazen bu uyumlu ilişkinin sebebi olabilmektedir. Örneğin bazı çiçeklerin içine girebilmek bazı böcekler için son derece kolaydır, çünkü çiçeğin polenlerinin bulunduğu kısım açıktır, bu bölümden böcekler ve arılar kolaylıkla girip polenlere ulaşabilirler. Bazı bitkilerde ise sadece belirli hayvanların girebileceği büyüklükte bir nektar girişi vardır. Mesela arılar bazı durumlarda çiçekteki nektara ulaşmak için bu aralıklardan kendilerini içeri doğru iterler. Oysa arıların kolaylıkla yaptıkları bu işlemi yapmak başka canlılar için çok zor, hatta imkansızdır.

Normal çiçeklerden daha uzun çiçek tacı tüplerine sahip olan bitkilerdeyse ağız yapıları sebebiyle arılar ve bazı böcekler bu bitkileri dölleyemezler. Sadece gece kelebekleri ve güveler gibi uzun dilleri olan böcekler, uzun çiçek tacı tüplerine sahip olan bu çiçekleri dölleyebilirler.17

Bütün örneklerde de görüldüğü gibi bazı çiçeklerin yapılarına tıpatıp uygun bir vücut yapısına sahip olan böceklerle bu çiçekler arasında son derece kusursuz bir uyum vardır.

Bir kilit ve anahtar ilişkisi şeklinde olan bu uyumun evrimcilerin iddia ettikleri gibi tesadüflerle elde edilmesi imkansızdır. Kaldı ki bu uyumun tesadüflerle meydana gelmesini beklemek yine evrimcilerin savunduğu doğal seleksiyon mantığıyla çelişir. Çünkü evrimcilerin doğal seleksiyon iddialarına göre, çevreye adapte olamayan bir canlı ya kendisinde yeni mekanizmalar oluşturmalı ya da yavaş yavaş yok olmalıdır. Bu durumda doğal seleksiyon mekanizmasına göre bu bitkiler özel çiçek yapıları nedeniyle taşıyıcı böcekler tarafından döllenemeyecekleri için yok olacaklardır veya çiçeklerinin şeklini değiştirmek zorunda kalacaklardır. Yine aynı şekilde ağız yapıları sebebiyle sadece bu çiçekleri dölleyebilen böcekler de, ya besin bulamadıkları için yok olacaklardı ya da besin toplamakta kullandıkları organlarının yapısını değiştireceklerdi.

Oysa uzun çiçek tacı olan bitkilere ya da diğer bitkilere baktığımızda herhangi bir adaptasyonun, yani değişikliğin ya da başka bir ek mekanizmanın oluşmadığını görürüz. Aynı şekilde kelebekler ve güveler gibi canlılarda herhangi bir adaptasyon görülmemektedir.

Bu çiçekler de, onları dölleyen taşıyıcılar da çok uzun yıllardan bu yana yaşamlarını aynı uyum içerisinde sürdürmektedirler.

Buraya kadar anlatılanlar, birkaç ayrı türdeki bitkinin nesillerini sürdürebilmeleri için başvurdukları yöntemlerin kısa birer özeti idi. Herhangi bir biyoloji kitabında tüm detaylarını bulacağınız bitkilerin tozlaşması işleminin sebepleri hakkında aynı kaynaklar doyurucu bir açıklama getiremezler. Çünkü yapılan her işlemde, bitkiye mal edemeyeceğimiz düşünme, akletme, karar verme, hesap etme gibi özellikler ön plandadır. Oysa bir bitkinin bu fiilleri gerçekleştirecek bir şuurunun olmadığını hepimiz biliriz. Eğer bitkinin tüm bu işlemleri kendi iradesiyle yaptığını söylersek bakın nasıl bir senaryo çıkar karşımıza:

Bitki ve ağaç (O'na) secde etmektedirler. (Rahman Suresi, 6)

Suda yaşayan bitkilərdə tozlanma üsulu ilə çoxalma

Tozcuqlarla çoxalmaq yalnız quru bitkilərinə xas xüsusiyyət deyil. Dəniz bitkilərində də bu üsulla çoxalan növlər vardır. İlk dəfə 1787-ci ildə italyan botanik Filippo Cavollini açıq dənizdə yaşayan və tozlanma üsulu ilə çoxalan "zostera" adlı bitkini kəşf etmişdir.(20)

Tozlanma üsulunun təkcə quru bitkilərinə aid bir üsul olduğunun zənn edilməsinin səbəbi; su ilə təmas edən quru bitkilərinin tozcuqlarının, yarılaraq yararsız hala gəlmələriydi.

Suda tozlanma üsulu ilə çoxalan bitkilər üzərində aparılan tədqiqatlar, bu mövzunun təkamül nəzəriyyəsinin içindən çıxa bilmədiyi yeni bir problem olduğunu göstərmişdir.

Tozcuqları su ilə daşınan bitkilərə 11 fərqli fəsilədən 31 cins olmaqla, Şimali İsveçdən Cənubi Argentinaya, dəniz səviyyəsinin 40 m aşağıdan, 4800 m hündürlükdəki And dağlarında yerləşən Titikaka gölünə qədər bir çox fərqli yerdə rast gəlinir. Ekoloji cəhətdən baxılsa, yağışlı tropik meşələrdən, səhradakı quruyan göllərə qədər çox müxtəlif şərtlərdə yaşayanları vardır.(21)

Təkamülçülərin bu mövzudakı problemləri təkamül nəzəriyyəsinin öz müddəalarından qaynaqlanır. Çünki nəzəriyyəyə görə tozlanma, bitkilərin quruda yaşamağa başlamasından sonra istifadə etdikləri "inkişaf etmiş" bir çoxalma formasıdır. Halbuki, bu üsuldan istifadə edən su bitkilərinin varlığı ortadadır. Bu səbəblə də təkamülçülər bu bitkiləri "yenidən suya qayıdan çiçəkli bitkilər" olaraq adlandırmışlar. Lakin təkamülçülər bu bitkilərin nə suya qayıtma vaxtları, nə suya qayıtmalarını tələb edən səbəblər, nə də suya hansı formada qayıtmaları və ara keçid formaları haqqında məntiqli və elmi bir açıqlama verməmişdirlər.

Təkamülçülərin digər bir problemi isə suyun bəzi xüsusiyyətlərindən qaynaqlanır. Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi su tozcuğun yayılması üçün heç də səmərəli bir mühit deyil və ümumiyyətlə tozcuq dənələrinin yarılmasına gətirib çıxarır. Həmçinin, suyun hərəkətini proqnozlaşdırmaq da çətindir. Suda olduqca nizamsız axıntılar ola bilər, qabarma və çəkilmə hərəkətləri bitkiləri qəfildən batıra bilər, ya da suyun üstündə olduqca uzaq məsafələrə apara bilər. Bütün bunlara baxmayaraq, suda böyüyən bitkilər, tozlanma daşıyıcısı kimi suyu böyük bir müvəffəqiyyətlə istifadə edərlər. Çünki bu bitkilər suda bu əməliyyatları asanlıqla həyata keçirə biləcəkləri şəkildə yaradılmışdırlar. Budur bu bitkilərdən bir neçə nümunə:

Vallisneriya

Erkək vallisneriyanın çiçəkləri bitkinin su içində qalan hissəsində əmələ gəlir. Bunlar daha sonra dişi xüsusiyyətlərinə sahib bitkinin öz çiçəklərinə çata bilməsi üçün, gövdədən ayrılaraq sərbəst qalarlar. Çiçək sərbəst qaldığı təqdirdə, asanlıqla suyun səthinə çıxa biləcək bir şəkildə yaradılmışdır. Bu əsnada çiçək kürəşəkilli bir tumurcuq görünüşündədir. Tac yarpaqları bir-birinin üzərini örtmüş və portağal qabığı kimi çiçəyin ətrafını bürümüşlər. Bu xüsusi quruluşa malik forma, tozcuqların daşındığı hissənin suyun mənfi təsirindən qorunmasını təmin edər. Çiçəklər səthə çıxdığında, əvvəlcə bağlı olan tac yarpaqlar bir-birlərindən ayrılar və geriyə doğru qıvrılaraq su səthinə yayılarlar. Tozcuqları daşıyan orqanlar tac yarpaqların üzərində dik bir şəkildə ortaya çıxarlar. Bunlar ən zəif bir mehlə belə hərəkət edə biləcək yelkən vəzifəsini öz üzərlərinə götürürlər. Bu orqanlar bir tərəfdən yelkən vəzifəsini yerinə yetirərkən, digər bir tərəfdən vallisneriyanın tozcuqlarını da su səthindən yuxarıda saxlayarlar.

Dişi bitkinin çiçəkləri isə, suyun dibindən gələn uzun bir saplağın ucunda və su səthində yerləşər. Dişi çiçəyin yarpaqları isə su səthində cüzi bir əyilmə meydana gətirəcək şəkildə açılmışdır. Bu əyilmə erkək çiçək özünə yaxınlaşdığında, dişi çiçəyin bir cazibə sahəsi meydana gətirməsinə imkan verər. Necə ki, erkək çiçək dişi çiçəyin yanından keçərkən bu cazibə sahəsinə daxil olar və iki çiçək qovuşar. Beləcə tozcuqlar dişi çiçəyin çoxalma orqanına çatar və tozlanma hadisəsi həyata keçirilmiş olar.

Erkək çiçəyin suda olarkən örtülü olub tozcuqları qoruması, ucalaraq su səthində açması və suda asanlıqla hərəkət edə bilməsi bir forma meydana gətirməsi, üzərində xüsusi olaraq düşünülməsi lazım olan incəliklərdir. Çiçəyin bu xüsusiyyəti dəniz nəqliyyatında istifadə edilən və dənizə atıldığında avtomatik şəkildə açılan xilasetmə qayığına bənzəyir. Bu qayıqlar bir çox sənaye mühəndisinin uzun müddət davam edən ortaq fəaliyyətləri nəticəsində hazırlanmışdır. Qayığın ilkin istehsalında qarşılaşılan layihə səhvləri və dolayısilə qayığın işləməsi əsnasında baş verən ləngimələr təkrar-təkrar nəzərdən keçirilmiş, səhvlər düzəldilmiş və təkrarlanmış işlər nəticəsində işləyən doğru bir sistem əldə edilmişdir.

Bütün bu işləri vallisneriyanın vəziyyətini düşünərək nəzərə alaq: Vallisneriyanın evakuasiya qayıqlarını layihələşdirənlər kimi birdən çox ehtimalı yoxdur. Yer üzündəki ilk vallisneriyanın tək fürsəti vardır. Ancaq ilk sınaqdan keçirmədə tam mənasıyla müvəffəqiyyətli olan bir sistemin istifadə edilməsi sonrakı nəsillərə yaşamaq imkanı yaradacaq. Ləngiyən bir sistem isə dişi çiçəyi tozlandıra bilməyəcəyindən, bu bitki heç vaxt çoxalmayacaq və yer üzündən silinib gedəcəkdi. Göründüyü kimi vallisneriyanın tozlanma strategiyasının mərhələli şəkildə meydana gəlməsi qeyri-mümkündür. Bu bitki suda tozcuqlarını göndərə biləcəyi quruluşuyla birlikdə yaradılmışdır.(22)

A. Vallisneria	1. Erkek organ 2. Erkek bitki	3. Dişi bitki 4. Çiçek
Vallisneria bitkisi polenlerini taşıtmak için suyu kullanır. Bitkinin çiçeklerinin, açacakları zamanı ve yeri bilmeleri ve polenlerinin suya dayanıklı özel yapıları gibi detaylar bitkinin bu işlemler için özel olarak yaratıldığını bize gösterir.

Halodule

Heyranedici tozlanma strategiyasına sahib başqa bir su bitkisi də Fici adalarının qumlu sahillərində bitən haloduledir. Bu bitkinin tozcuq daşıyıcıları uzun üzən iplik formasındadır və suyun içindən səthə doğru uzanırlar. Bu quruluş haloduleyə valisneriadan belə daha çox hədəfə çatma imkanı verir. Həmçinin bu ipin quruluşunda olduqca xüsusi karbohidrat və zülal təbəqələri vardır. Bu xüsusi quruluş da halodulelerin yapışqan olmalarını təmin etmişdir. İpliklər su səthində bir-birinə yapışmaqla uzun üzən kütlə əmələ gətirərlər. Bitkiyə aid bu cür milyonlarla axtarış vasitəsi, qabarma və çəkilmələrin köməyi ilə dişi bitkilərin olduğu dayaz sulara doğru hərəkət edirlər. Bu axtarış vasitələrinin bir-biriylə toqquşması nəticəsində mayalanma əməliyyatı asanlıqla baş verər.(23)

B. Halodule 1. Polen	2. Erkek Bitki 3. Erkek Organ Başı	4. Stigma 5. Dişi Bitki
Halodule gel-git dalgalarını kullanarak, uzun ve yapışkan yüzücü iplikleri sayesinde polenlerini dişi bitkilere göndermede hep başarılı olur.

Thalassia

Bura qədər tozcuqları su səthində daşınan bitkilərdən bəhs etdik. Bu vəziyyətdə tozcuqların hərəkəti iki ölçülüdür. Bəzi bitkilərdə isə çoxalma sistemi üç ölçülü olaraq işləyər. Üçüncü ölçü suyun içidir.

Su altında həyata keçirilən tozlanma strategiyaları, su səthində həyata keçirilənlərdən daha çətindir. Çünki üç ölçülü tozlanmada tozcuqların hərəkətindəki kiçik bir dəyişiklik belə nəticəyə daha çox təsir edər. Bu səbəblə də bir tozcuğun su içində olarkən dişi orqanı tutması, su səthində olarkən tutmasından xeyli çətindir.

C. Thalassia	1. Erkek Bitki 2. Dişi Bitki 3. Polenler
Thalassia bitkisi diğer su bitkilerinden farklı olarak tüm yaşamını suyun altında geçirir. Buna rağmen o da polenlerini su yoluyla dişi bitkiye ulaştırır. Thalassia'nın da yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi yapışkanlı iplikçikleri vardır. Thalassia'nın özel yapısını Allah su altında yaşaması için özel olarak yaratmıştır.

Buna baxmayaraq, Karaib Adalarından St. Croixdə bitən "thalassia" bitkisi həyatını daim su altında keçirir. Çünki thalassia bu çətin görünən mayalanma şərtlərini asanlaşdıracaq bir tozlanma strategiyasına sahib olaraq yaradılmışdır. Thalassia yumru tozcuqlarını uzun yapışqanlı ipliklərlə əhatələnmiş vəziyyətdə suyun altına buraxar. Su altında üzən və dalğalar tərəfindən istiqamətini dəyişdirən bu ipliklər, dişi çiçəklərin çoxalma orqanlarına ilişməklə çoxalmanı təmin edərlər.(24)

Thalassia və halodulenin tozcuqlarını nazik iplik paketləri şəklində göndərmələri ilə axtarış vasitələrinin daradığı sahə daha da böyüdülmüş olar. Şübhəsiz ki, bu ağıllı plan, həm su bitkilərini, həm də onların suda tozlanma strategiyalarını yaradan və hər cür yaratmadan xəbərdar olan Allahın əsəridir.

O, göyləri görə biləcəyiniz bir dirək olmadan yaradıb saxlamış, yer sizi silkələməsin deyə, orada möhkəm dağlar yaratmış və ora cürbəcür canlılar yaymışdır. Biz göydən yağmur yağdırıb orada hər gözəl növdən bitkilər bitirdik. Bunlar Allahın yaratdıqlarıdır. İndi siz mənə göstərin görüm, Ondan başqaları nə yaradıblar. Xeyr! zalımlar açıq-aydın azğınlıq içindədirlər. (Loğman surəsi, 10-11)