21. Mövzu Hüceyrədəki Zülallarin Hərəkəti

Hər hüceyrə minlərlə fərqli növdə bir milyarddan çox zülal molekulu ehtiva edir. (16).

Həm də hər insanda bu zülallar, davamlı olaraq məğlub olur; ayda bir dəfə özlərini meydana gətirən amin turşularıya təhlil edilərək hüceyrənin ehtiyacları istiqamətində təkrar çıxarılar. (17) "Zülal sintezi" adı altında toplanan kompleks əməliyyatlar nəticəsində isə yenidən bir yerə gətirilərlər.

Burada üzərində dayanmaq istədiyimiz nöqtə isə, yeni çıxarılan zülalların hüceyrə içində yer dəyişdirmələriylə meydana gələn zülal hərəkətinin axışıdır. Çünki bu zülalların bir qismi dərhal hüceyrə içində istifadə edilməyə başlanacağı üçün istifadə ediləcəyi yerə daşınmaları lazımdır.

Şəkil 86: Hüceyrəyə giriş və çıxışlar sıx yol meydana gətirər. Hüceyrə pərdəsi bu giriş və çıxışları nəzarət etməkdən məsuldur. Hüceyrə üçün lazımlı və rahat maddələri içəri alarkən, digərlərinin girişinə icazə verməz. Zülallar isə, hüceyrə yolunun başlıca ünsürləridirlər.

Bir qismi isə irəlidə istifadə edilmək üzrə hüceyrənin zülal anbarına göndərilir. Hüceyrə xaricində istifadə ediləcək zülallar isə hüceyrə pərdəsinin yoxlamasında hüceyrənin xaricinə çıxarılarlar. Bu vaxt, çöldən yenə hüceyrə pərdəsinin yoxlamasında hüceyrənin içinə daxil olan zülallar da bu sıx zülal hərəkətinin əhəmiyyətli bir parçasını meydana gətirərlər. Qısacası, hüceyrənin mikro ölçülərinin içində çox böyük bir hərəkətlilik vardır. (şəkil 86)

Bu hərəkətlilik isə fövqəladə mütəşəkkil bir sistemlə idarə edilər. Bilindiyi kimi məktub kodu sistemi, məktubların doğru ünvanlara, ən az səhvlə, ən qısa zamanda getməsini təmin etmək və beləcə insanlar arasındakı xəbərləşmənin məhsuldarlığını artırmaq məqsədiylə tətbiq olunar. Əsl maraqlı olan nöqtə isə edilən araşdırmaların hüceyrə içində bənzər bir mexanizmin varlığını ortaya çıxarmasıdır. (18)

Zülallar yüzlərlə amin turşunun müəyyən bir plana görə birləşməsiylə sintez edilir. 10 ilə 30 arasında amin turşusudan ibarət olan zəncir şəklindəki xüsusi bir hissə də zülalın məktub kodunu meydana gətirər. Digər bir ifadəylə zərfin üzərinə yazılan məktub kodu rəqəmlərdən zülaldakı məktub kodu isə dəyişik amin turşularıdan meydana gələr. Bu kod zülalın uclarından birində və ya içində iştirak edir. Məhz bu vasitəylə sintez edilən hər yeni zülal, hüceyrə içində hara və necə gedəcəyinə dair təlimatları alar. İndi zülalın hüceyrə içindəki səyahətini daha təfərrüatlı araşdıraq. (şəkil 87, 88)

a. Sintez edilən yeni zülallar

Şəkil 87, 88: Sintez edilən yeni zülallar, hüceyrə içində hara və necə gedəcəklərinə dair təlimatları aldıqdan sonra, proqramlaşdırıldıqları yerə gedərlər. Gözlə görülə bilməyəcək qədər kiçik bir dünyada mükəmməl bir nizam işləyir.

Bu nöqtədə zülal bir problemlə qarşı-qarşıyadır. Bilindiyi kimi zülallar, amin turşusu zəncirlərinin qıvrılıb bükülərək üçölçülü şəkil almalarıyla meydana gələrlər. Bu vəziyyətdə zülal molekullarının endoplazmatik şəbəkənin pərdəsindən keçməsi qeyri-mümkündür. Çünki endoplazmatik şəbəkə pərdəsinin üzərindəki keçiş kanalı 0.000000002 metr diametrindədir. Ancaq burada əvvəldən hazırlanmış qüsursuz bir planın varlığı qarşımıza çıxar, çünki bu problem istehsal mərhələsində həll edilmişdir. Zülalı çıxaran ribosom, zülalı qıvrılmamış bir zəncir şəklində çıxarar. Zəncir quruluş, zülalın kanaldan keçə bilməsinə imkan təmin edər. Keçiş əməliyyatı tamamlandıqdan sonra sonrakı keçişə qədər kanal bağlanar. Zülal, endoplazmik retikulum hissəsinə girdikdən sonra kod hissəsinin vəzifəsi sona çatar. Bu səbəblə bu hissə müəyyən fermentlər tərəfindən zülaldan ayrılar; bunun ardından zülal, bükülərək üçölçülü son vəziyyətini alar. Bəhsi keçən vəziyyət, məktubun qəbuledicisinə çatdıqdan sonra üzərində məktub kodu yazılı zərfin vəzifəsinin sona çatmasına bənzəyər. Bəhsi keçən fermentlərin zülalın üzərindəki yüzlərlə, bəzən minlərlə amin turşusudan hansını qopardacaqlarını bilmələri və bu şüurla hərəkət etmələri də ayrı bir möcüzədir. Çünki kodu meydana gətirən amin turşuları yerinə zülalı meydana gətirən amin turşularından hər hansı birini qopardıqları təqdirdə zülal işə yaramaz hala gələcək. Görüldüyü kimi hər mərhələdə bir çox parça qüsursuz bir uyğunlaşmayla hərəkət edir. Bu uyğunlaşmanın kiçik molekullardakı şüur və məsuliyyət hissindən qaynaqlanmadığı isə açıq bir həqiqətdir.

Həqiqət budur ki, zülal, SRP parçacığı, zülal məktub kodu, ribosom, qəbuledici, zülal keçiş kanalı, fermentlər, orqanoid pərdəsi və burada toxunulmayan digər kompleks əməliyyatlar əsnasında vəzifələnən molekulların bütünü arasındakı əməkdaşlıq qüsursuzdur. Hüceyrədəki məktub kodu sistemi belə tək başına Allahın böyük bir yaradılış dəlilidir. İnsanlığın hələ son 40 ildir istifadə etdiyi bir sistem milyardlarla insanın bədəninin dərinliklərindəki trilyonlarca hüceyrənin içində işlək vəziyyətdədir.

Şübhəsiz ki, atomlardan molekullara, zülallardan hüceyrələrə qədər hər şeyi sonsuz şəfqət və mərhəmət sahibi olan Allah yaratmış və xidmətimizə vermişdir. O halda bizlərə düşən Rəbbimizin sərhədsiz lütflərini dərin bir şəkildə düşünərək Ona gərəyi kimi şükür etməkdir.